Mɔsɔnni - Fàkan

Isiyaka Baalo - ncidori@yahoo.fr // ncidɔri (bataki kan)

Daɲɛw ni kumasenw fàn dɔ bìnni: mɔsɔnni

Лɛfɔli: mɔsɔnni ye daɲε wali kumasen yɔrɔ dɔ bìnni ye kà Bɔ a la n’a tε yεlεma Dòn a kɔrɔ la. O waleya in barika kà bon bamanankan na kosεbε. A bɛ Kɛ daɲɛkunda cogo min na a fana bɛ Kɛ kumasen-kunda tèn.

I. Daɲε mɔsɔnni

Daɲε siginiden dɔ bìnni kà Bɔ a la. Cogoya saba bε daɲε mɔsɔnni na: daɲε dabɔ mankan dɔ bìnni kà Bɔ a la (ɲεmɔsɔn); daɲε cεmancε mankan dɔ bìnni (cεmɔsɔn); daɲε laban mankan dɔ bìnni (kɔmɔsɔn). Ni mɔsɔnni Bolila daɲε min kan, o bε sεbεncogo fla Sɔrɔ minnu kɔrɔ ye kelen ye: a mɔsɔnbali sεbεncogo an’a mɔsɔnnen sεbεncogo.

Лεmɔsɔn
Ni daɲε daminε kanɲε(w) mankan Bìnna kà Bɔ a la k’a tɔ To a nεnyanfan ye.
Misali: kunsigi ==> sigi

Cεmɔsɔn

Ni daɲε mankan dɔ Binna kà Bɔ a cεmancε la k’a kεrε fla Ncɔn ɲɔgɔn na. Kanntan (dafata) bε Bin cogo min na kanma (dafalen) fana bε Bin ten.

a. Kanntan bìnni
Misali: dàga ==> dàa

D°	Sani mɔsɔnni cε	Mɔsɔnni kɔ fε	Siginiden bìnnen
1	Walasa	waasa	L
2	Wurusi	wuusi	R
3	Tagama	taama	G
4	mana	maa	N
5	Baba	baa	B

Daɲε dɔw kanntan bìnni bε Nà ni daɲε sawura nɔɔnini ye.
Misali: mɔgɔ ==> maa

D°	Sani mɔsɔnni cε	Mɔsɔnni kɔ fε
1	Bàga	bwàa
2	Bàba	bwà
3	Tɔgɔ	twaa
4	ɲɔgɔri	ɲwaari
5	ɲɔgɔn	ɲwaan
6	Sunɔgɔ	sunaa
7	Minnɔgɔ	minnaa
8	Sonya	swεn
9	Suruntu	suuru
10	kɔ̀gɔ	kwàa

Kabalanw / cogoya sεmεntiyalanw

D°	Sani mɔsɔnni 'cε	Mɔsɔnni kɔ fε	Misali-kumasen
1	Wurututu	wurru	A n’a ka sokε Tεmεna wurru
2	Sεrεtεtε	sεrrε	A y’a bεε Kunun sεrrε
3	Furututu	furru	U Tεmεna ɲɔgɔn kɔ furru
4	Karatata	karra	A jalen dòn karra
5	Sɔrɔtɔtɔ	sɔrrɔ	A Taara sɔrrɔ
6	Paratata	parra	A mankan Bɔra parra
7	Fεrεtεtε	fεrrε	A taakan ye ko fεrrε
8	Kurututu	kurru	A Ko fali ma ko kurru
9	Bεrεtεtε	bεrrε	Kɔnɔnin Wulila Ko bεrrε
10	Birititi	birri	A Janyana birri
11	Feretete	ferre	A ye fle Fyε Ko ferre
12	Ceretete	cerre	A ye daji Seri cerre

Kanma bìnni

Misali: dalan ==> dlan

D°	Sani mɔsɔnni cε	Mɔsɔnni kɔ fε	Siginiden bìnnen
1	Dulɔ	dlɔ	U
2	Tile	tle	I
3	Bila	bla	I
4	Bilakoro	blakoro	I
5	Fila	fla	I
6	Bulon	blon	U
7	Tεnε	tnε	Ε
8	Tɔnɔ	tnɔ	ɔ
9	Tɔnɔmi	tnɔmi	ɔ
10	Tusun	tsun	U
11	Dunan	dnan	U
12	Duloki	dloki	U
13	Wɔkulɔ	wɔklɔ	U
14	Diya	dya	I
15	Tulo	tlo	U
16	Ntuloma	ntloma	U
17	Ntinεnin	ntnεnin	I
18	File	fle	I
19	Fiyε	fyε	I
20	Ciyεn	cyεn	I

3. Kɔmɔsɔn
Ni daɲε mankan laban Binna kà Bɔ a la k’a tɔ To juyanfan ye. O kunkurun in bε Weele ko kɔmɔsɔn.
Misali: tasuma ==> ta

D°	Sani mɔsɔnni cε	Mɔsɔnni kɔ fε	kanɲε bìnnen
1	Tari	tà	ri
2	batugu	ba	tugu
3	bereke	bere	Ke
4	naminna	namin	Na
5	faamuya	faamu	Ya
6	selidonya	selidon	Ya
7	dununfɔla	dununfɔ	La
8	dɔnkilidala	dɔnkilida	La
9	walima	wali	Ma
10	bugubuguma	bugubugu	Ma
11	bɔli	bɔ	Li
12	jɔli	jɔ	Li

Janto!: mɔsɔnni tε Karaba. Ni daɲε min tε Fɔ k’a Mɔsɔn fɔli la, o tε Dyagoya-mɔsɔn sεbεnni na. Ni mɔsɔnnen ni mɔsɔnbali bε Sɔrɔ daɲε min na fɔli la, o de bε Jate sεbεnni fana na.

Misali: nin daɲε ninnu tε Fɔ kà Mɔsɔn; u dun fana tε Sεbεn kà Mɔsɔn.

D°	Sani mɔsɔnni cε	Mɔsɔnni kɔ fε
1	bara	bra	bara
2	bulu	blu	bulu
3	sigi	sii	sigi
4	sogo	soo	sogo
5	bɔgɔ	bɔɔ	bɔgɔ

II. Kumasen mɔsɔnni
Kumasen fana bε Fɔ k’a Mɔsɔn bamanankan na. O ye daɲε kelen bìnni ye kà Bɔ kumasen kɔnɔ wali kumasenbolo la. A mɔsɔnnen n’a mɔsɔnbali kɔrɔ bεε ye kelen ye. Ale bε Kε blankɔ-kunda, ɲininkalikunda, nɔnabla-kunda, tùgulankunda,…

1. Blànkɔ-kunda: blànkɔ (kɔbla) bε wale n’a kɔdafa cεla Bεn, nka 'tumaw la olu bε Jεn blànkɔ 'kɔ. O la kumasen wali kumasenbolo bε Dàn sira la kà Лὲ a ‘kɔ.

Misali:

D°	Kumasen mɔsɔnbali	Kumasen mɔsɔnnen	Daɲε bìnnen
1	Ne bε Bla a’ ɲε fε	Ne bε Bla a’ ɲε	Fε
2	Wari bε karisa kun na	Wari bε karisa kun	Na
3	A ye kεmε saba Dòn n bolo la	A ye kεmε saba Dòn n 'bolo	La
4	A y’i bolo ʃɔɔri a da la	A y’i bolo ʃɔɔri a 'da	La
5	Cε y’i tεgε Dòn ʃε Kaman kɔrɔ la	Cε y’i tε gε Dòn ʃε Kaman 'kɔrɔ	la
6	An Tlar’o la waati min na,…	An Tlar’o la waati min,…	na
7	A To yen nɔ	A To yen	nɔ
8	A ye lεfε Sigi so san fε k’i Cun	A ye lεfε Sigi so 'san k’i Cun	fε
9	Dennin ye kolonkalan Blà dugu ma	Dennin ye kolonkalan Blà 'dugu	ma
10	“n’a ko a’ kà taa kɔ̀ kɔ fε ,…”ŋ.t 32.1	“n’a ko a’ kà taa kɔ̀ kɔ , …”	fε

2. Лininkalikunda:

Misali:

D°	Kumasen mɔsɔnbali	Kumasen mɔsɔnnen	Daɲε bìnnen
1	Somɔgɔw bε di?	Somɔgɔw?	Bε di
2	Somɔgɔw ka kεnε wa?	Somɔgɔw ka kεnε?	Wa
3	E tɔgɔ bε di?	E tɔgɔ ?	Bε di

4. Nɔnabla-kunda:
Misali:

D	Kumasen mɔsɔnbali	Kumasen mɔsɔnnen	Daɲε bìnnen
1	Kuma min Fɔra, o kεra	Kuma min Fɔra kεra	o
2	Dumuni min Nàna, a Dunna	Dumuni min Nàna Dunna	a

Tùgulankunda:

Misali:

Kumasen mɔsɔnbali	Kumasen mɔsɔnnen	Daɲε bìnnen
A ko cὲ ma ko n’a y’a Kε ko a bε Bugɔ.	A ko cὲ ma n’a y’a Kε a bε Bugɔ.	Ko… ko

Laɲini : nin dalilu ninnu b’a Jira ko bamanankan sεbεnni sariya latigεli kà Kε kanma (dafalen) ni kanntan (dafanta) ye kuday (structure canonique CVCV) k'o tɛ sariya tlennen ye. Laala ʃarl Bεrd ma nin bεε Ye a ka ʃiflεli kɔnɔna na wali a na Kε a y’i Tugu kà ntubanku Dòn an ‘bolo ; n’o tε bεε b’a Dɔn ko tɔnɔ ni tnɔ tε kelen ye blen bamanankan na yεrε sango ko mɔgɔ bε t’i Jɔ ko k’o bεε Sεbεn cogo kelen na (tɔnɔ = sogo saradali k’a Tla, o sara kelen-kelen ; tnɔ = nafa min bε Bɔ ko kεli la a ka c’a la warilamago).

Bamanankan mɛnbaajɛ t’a Fɔcogo ʃi la fana ko : dalan, dulɔ, duloki, filen, fiyε, ɲɔgɔntuma, tila, tile, tiɲε, tulo, diya, diyalatigε, diyatɔ,... A b’a Fɔ de, Ko :dlan, dlɔ, dloki, flen, fyε, ɲwaantuma, tla, tle, cyεn, tlo, dya, dyalatigε, dyatɔ,...

Sεbεnnikεla dɔw y’a Ye kabi tuma jan k’a Sεbεn a cogo ɲuman na. Olu ka ‘sira ma Kε CVCV ko in na. Nka, bì u b’a fε kà CVCV ko in de Dyagoya-tintin an ‘kùn na kà bamanankan daɲε caman To ‘sεbεnbali ye, k’a sεbεnni Kε k’a fɔcogo Jὲ, k’a kalanni tɔ Gεlεya an ‘bolo kà T’a fε, k’a Sumaya. O ɲininikεla n’o sεbεnnikεla dɔw Flε:

- Kalilu Teera ni daa ka kɔrε kεlε, gafe ɲε 19 sira 20, mɔrrɔ

- ʃarl Bayel ni dictionnaire Bamabara-français. A Ko :

« la prononciation phonétique est indiquée entre [ ] quand l’orthographe officielle s’écarte de la prononciation effective ». Munna ale bε nin Fɔ? Bari a y’a Ye ko sεbεnni b’a la kà fɔcogo Jὲ tuma caman na. O dun Fɔra Ko an k’an Farati o ma an ka kanw sεbεnni na n’o tε an laban bε na Taa Dòn Fransε ni anglε sεbεncogo filiw la i n’a fɔ mankan kelen sεbεncogo caman (ε = è, ê,es, est, ai, e ; an = an, en, em, am…) wali daɲε sεbεnna ni siginiden minnu ye a t’olu mankan Di fɔ mankan sugu wεrε (charisme, paon,..).

- Bεnbakan dungew : o kulu in maa ʃi (Bari, Dukure, Tanba, Kanutε, Jakite…) ma Sɔ̀n a ma don kelen si ko CVCV ye bamanankan taalan ye.

- MAKDAS : o mɔgɔw ma Sɔ̀n kà Da u ka dalilu kan : a bε kan Lanɔgɔ, k’a 'kalan Goya, k’a daɲε To sεbεnbali ye, k’a To min bε Fɔ n’o bε Se kà Sεbεn o tε Sεbεn. Olu y’a Jira k’a fɔ n’i tlo bε maa min gafekalan na bamanankan k’a Jε, i b’a Sɔrɔ a tigi t’a kalanna ni ni CVCV dalilu ye. A b’a sεbεnnen Ye CVCV la k’a Kalan fɔcogo cogo la. Nk’o ye maa minnu ye kan kalannina waanεw ye, n’o tε e maa o maa y’a Kalan ni CVCV dalilu ye, i tε Kisi Sumaya ni fɔkajε ma abada. Kà Da nin bεε kan, u y’a Jira tugun Ko ni an bɛ waledaɲεw wali waletɔgɔw Sinka kà Dòn kan na, ko a CVCV-ko bε Taa Kε gὲlεya wεrε ye tugun (Maxwell = Makisiwεli, kalashnikov = kalasinikɔfu…). U Ko munna an t'olu Sɛbɛn ko Makswɛl, kalasnikɔf walasa an ka sɛbɛnnen kàlankan kà Gɛrɛ a tɔgɔjɛw fɔcogo la. Mɔgɔ man kan kà waletɔgɔ Fɔ k'a Cyɛn.

Blàdon : 2018-03-29 Yɛlɛmako laban : 2018-03-29

FÀKAN

I fɛla Fɔ fasiri kan :

Jagomajira

Gamezop tlonsira

Fàkan bataki

Sìgidɔn

Daɲɛsɛbɛn

Maralenw