Dɔnniya fòrobayali jὲmukan tàko 36nan
Làbɛn 4 : Nimadɔn
Dakun : Mɛnni sɔ̀minan (tlo)
1. Fàrikolo sɔ̀minan 5 hakililajigin kɛli
2. Mɛnni sɔ̀minan kofɔli
- N’an ko mɛnni sɔ̀minan, tlo de ko Dòn.
- Tlo ye fàrikolo ‘mìnɛn ye min Bɛ bagan bɛɛ la : mɔ̀gɔ, kɔ̀nɔ, fòofofɛn, jɛgɛw...
- Bagan dɔw tlo ye tlofarama ye (mɔ̀gɔ, sàma) kà dɔw ta Kɛ tlofarantan ye (basa, jɛgɛ).
3. Tlo labɛncogo
- Tlo labὲnnen Dòn jiginnifɛnw na kà Kɛ fàn sàba ye : tloɲɛ, tloso ani tloblon.
- Tloɲɛ bɛ Fɔ yɔrɔ min ma o Ye tlo bulu/fàra ‘ko ye min nɔrɔlen Dòn fàri la.
- Tloso bɛ Fɔ yɔrɔ min ma o Ye ‘yɔrɔ ye mànkan wàralanw Bɛ min ‘kɔnɔ.
- Tloblon ye tlo mìnɛnw labanyɔrɔ ye.
3.1 Adamaden tloɲɛ kofɔli
- Tloɲɛ mìnɛnw ye tlofara ni tlodingɛ ye fo k’a Taa Dàn tloden na.
- Tloɲɛ ka baara fànba ye mànkan koronni ye k’a Blà kà Jìgin tlowo fɛ.
- A fana bɛ bùguri ni ɲàgasa hakɛlama dɔw Bàli dònni na tlowo ‘kɔnɔ.
- Tloɲɛ tɛ tlomafɛn bɛɛ la.
- A tɛ minnu na olu tlo fànw bɛ Dàn tlobon dɔrɔn ma (jɛgɛ) walima tlobon ni tloso ma.
- Dɔnniya y’a Jìra ko tloɲɛ ye tlo fànw na ‘bangelen kɔsa ye.
- O la, a bɛ Fɔ ko a Bangera kà Fàra tlo fàn tɔ̀ flà kan sàn miliyɔn 200 laban in ‘kɔnɔ.
- Sàni o ‘cɛ, tlofara tùn tɛ tlomafɛn si la.
- Dɔnnitigiw b’a Fɔ o yɔrɔ la ko danfɛn tlofarantanw ka kɔ̀rɔ n’a tlofaramaw ye jyɛn ‘kɔnɔ.
- O b’a Jìra k’a fɔ ko jɛgɛya ka kɔ̀rɔ ni adamadenya ni waraya ni sògoya ye.
3.2 Adamaden tloso kofɔli
- Tloso falen Dòn fiɲɛ la ni k’o bɔli bàlilan Kɛ fàlafanin dɔ ye ko tloden.
- A kɔnɔmìnɛnw Ye koloberenin 3 ye mɔ̀gɔ la: fùlumɛ, kolan, manakala.
- Ni mànkan dònnen Sera tloden ma, o bɛ yɛrɛyɛrɛkan Bɔ.
- Yɛrɛyɛrɛkan bɔlen bɛ koloberenin 3 fana Blà lamagalikanbɔ la ɲɔgɔn ‘kɔ ;
- Kà Bɔ mìnɛn dɔ la kà Taa dɔ la, yɛrɛyɛrɛli mànkan bɛ Wàra kà T’a fɛ.
- O ye mànkan wàracogo ye tloso ‘kɔnɔ sàni a ka Jìgin tloblon ‘kɔnɔ.
- Tloso yὲrɛ bangeli kà Kɛ tlo fàn dɔ ye o Fɔra kà Kɛ sàn miliyɔn 250 ye.
- A ka kɔ̀rɔ ni tloɲɛ ye sa nkà ale fana Bangera tloblon ‘kɔ.
- Tloso ni tloɲɛ tɛ jɛgɛw la bàri o fàn flà si ‘màgo tɛ jikɔnɔmɛnni na.
3.3 Adamaden tloblon kofɔli
- Tloblon kɔnɔfɛnw ye mìnɛn sàba de ye : tlo kɔ̀tɛblon, tlo mɛnnisira ani tloburu.
- Tloblon bangeli Fɔra fàrikolo la kà Kɛ sàn miliyɔn 500 ye.
- Tlo fàn 3 bɛɛ la kɔ̀rɔ Dòn.
- O de la, tlomafɛn minnu tlo bɛ Dàn tloblon dɔrɔn ma, a bɛ Fɔ k’olu ka jyɛnsosigi ka kɔ̀rɔ ni tɔ̀ bɛɛ ta ye ;
- Tloblon mìnɛnw dlalen Dòn ‘tùfaw la minnu Kɛrɛnkɛrɛnna mɛnni ‘kan ma.
- O ‘tùfaw Bɛ tlo kɔ̀tɛblon ‘kɔnɔ minnu bɛ mànkanw Yὲlɛma kà Kɛ sɔ̀mikùnnafoni ye.
- Komin tlo mɛnnisiraw Bɛ o yɔrɔ kelen na yèn, olu bɛ sɔ̀mikunnafoni ninnu Sawu k’a Taa n’u ye kùnkolosɛmɛ na.
- Kùnkolosɛmɛ ka baara ye kà kùnnafoni nàlen Boso k’a Dɔn kibaruya min Nàna.
- O ye tlotigi kɛcogo ye k’a Dɔn ko fɛn min Fɔra a ka lamɛnni ‘kɔnɔ.
4. Adamaden tlo ɲὲci flà fàrikolo la
Лὲciba flà minnu Bɛ tlo la olu ye : mɛnni kɛli ani basigili kɛli.
Mɛnni kɛli sèginna sumani Hɛrsi (Hz) la
- Tlo ɲὲci ye mànkan mɛnni ye nkà mànkan bɛɛ ‘ko tɛ ‘danfɛn ni danfɛn ‘cɛ.
- O la, mànkan dɔgɔyako jugu ani mànkan bònyako jugu flà si tɛ adamaden tlo ka mɛnni na.
- Adamaden tlo labὲnnen Dòn mànkan sèginna min mɛnni ‘kan ma o bɛ da Mìnɛ hɛrsi 20 na kà Se 20 000 ma.
- Ni mànkan sèginna Dɔgɔyara kà Jìgin Hz 20 ni dùgumana ‘cɛ (dajiginmankan), mɔ̀gɔ tlo t’o Mɛn, nkà tìnba ni sàma tlo b’o Mɛn.
- Ni mànkan sèginna fana Bònyana kà Hz 20 000 kɔ Sàgo (dànsagomankan), adamaden tlo t’o Mɛn blen.
- Nkà ‘tlomafɛn wɛrɛw Bɛ yèn minnu ka mànkan mɛnta bɛ Hz 20 000 kɔ Sàgo : Tònso, dofɛn, wùlu, jàkuma.
Basigili kɛli
- Tlo bɛ basigili min Kɛ o Ye fàrikolo sinsinni ba sìgili ‘ko ye wulikajɔ̀ ni taama la.
- Ji dɔ bɛ tlo kɔ̀tɛblon ‘kɔnɔ ko tlo fàlakablonji ;
- Fàrikolo lamagacogo bɛɛ la, o ji in bɛ kèlekuli dɔ Kɛ a blòn ‘kɔnɔ kà mɔ̀gɔ To ‘ɲɛnaminibali ye taama ni wulikajɔ ‘kɔnɔ.
5. Bàna minnu bɛ tlo Mìnɛ
- Tlolabana bɛɛ bɛ Weele ko tlodimi (otite / otalgie).
- Nkà, bàna bɛ tlo Mìnɛ ‘fàn ni fàn fana : tloɲɛ taw, tloso taw ani tloblon taw.
- Tloɲɛ mìnɛbana dɔw ye tlodingɛdimi (otite externe) ni tlolajolikuru (othematome) ye.
- Tloso mìnɛbana dɔw ye tlodendimi (otite moyenne) ni manakalabalan (otospongiose) ye.
- Tloblon mìnɛbana dɔw ye tlosuuru (accouphène) ni tlogeren ye.
6. Dodaɲɛ sɔ̀rɔlenw blàli fransɛkan na
basigili = équilibration
boso = analyser, interpréter
dajiginmankan = infrason
dànsagomankan = ultrason
dofɛn = dauphin
fàlakablonji = endolymphe
fùlumɛ = marteau
hɛrsi = hertz
kolan = enclume
koloberenin = osselet
kɔ̀tɛblon = limaçon / cochlée
manakala = étrier
manakalabalan = otospongiose
mɛnni = audition, ouie
mɛnnisira = nerf auditif
sawu = capter, percevoir
sèginna = fréquence
sèginnada = décibel
sɔ̀mikùnnafoni = message nerveux
sɔ̀minan = organe de sens
tloblon = oreille interne
tloburu = trompe d’eustache
tloden = tympan
tlodendimi = otite moyenne
tlodimi = otite / otalgie
tlodingɛdimi ye = otite externe
tlolajolikuru = othematome
tloɲɛ = oreille externe
tloso = oreille moyenne
tlosuuru = accouphène
tùfa = cellule
wulikajɔ̀ = posture
yɛrɛyɛrɛkan = vibration
Sunkofɔlan
Ballo, Issiaka, 2019, Enrichissement lexical du bamanankan : les appariements bamanan des dénominations françaises des concepts de la biologie humaine (Thèse de doctorat, ULSHB - IPU).
Microsoft Encarta Collection, 2009, oreille.
Microsoft Encarta junior, 2009, l’oreille et l’audition.
Voyage au centre de l’audition, https://www.cochlea.org/entendre/champ-auditif-humain, (consulté le 12 04 2024)
Blàdon : 2024-05-31 Yɛlɛmako laban : 2024-08-23
