Tarikukɛnɛ >
Bamaanna kɔrɔlen
Segu bamanan
I. Bamanan Buruju
Sɛbɛnnikɛla fɔlɔ minnu ye bamananw Kofɔ, olu Kɛra Es Sadi (Tarik es Sudan) ani Mahmud kati n'a mɔ̀den, o min ye Tarik E1 Fetash Sɛbɛn (1525-1670). Nìn sɛbɛnnikɛlaw fɛ, bamanan kɔrɔ de Ye min tɛ sìlamɛ ye.
Pol Narti, o ye Larabukan gafew Yὲlɛma tùbabukan na, gafe minnu tɔgɔ ye «Walata ni Nɛma maanaw ». Walata maanaw bɛ kùnnafoni d'an ma Màsasiw kan. Segu maanaw b'a Jìra ko Segu sìgibaga fɔlɔw tùn Ye bosow de ye. O ‘kɔ, sòninkew Nàna sànkɛmɛ 11nan ‘kɔnɔ. Sànkɛmɛ 12nan na, màninkaw y'u Dyagoyasigi jàmana kan. O ‘kɔ de, wòrodugu bamanaw Nàna (Toron Wasulunkaw). ‘Màa man kan kà nìn kuma nìnnu Mìnɛ ni barika ye; nkà Delafɔsi (dɔnnikɛla dɔ dòn) dalen B'o de la.
Delafɔsi hakili la bamananw bɛ Bɔ Wasulun de, Wòjɛnɛ ni Sikaso ‘cɛ. Ale b'a Miiri ko Bamananw sìgiyɔrɔ fɔlɔ tùn Ye Manden kɔrɔ wòrodugu n'a kɔrɔn ‘cɛ. Mànden màsakɛw ka kὲlɛ fɔlɔw ye màninkaw Sìgi Jòliba kininfɛbolo kan. O Kɛra sànkɛmɛ 13nan na. O de ye bamananw Wajibiya kà Taa Sìgi Bawulen ni Bagwe kὲɲɛkayànfan fɛ, Toron jàmana kan. U tùn sɔ̀nnen Tɛ sìlamɛya ma, u tɛ nà Sɔ̀n ‘fana màninkaw ka fànga ma bawò o màsakɛ tùn Ye sìlamɛ ye. O de kosɔ̀n, u y'a Fɔ u ma ko « Bàn ma na », màa min Bànna a matigi la.
Sìgiyɔrɔyɛlɛma in da Mìnɛna Sɔ̀mɔnɔw de fɛ. Sànkɛmɛ 13 nan ye Sɔ̀mɔnɔw Sɔ̀rɔ Kùlukɔrɔ. Cikɛlaw ka sìgiyɔrɔyɛlɛma Kɛra sànkɛmɛ 13nan n'a 17nan ni ɲɔgɔn ‘cɛ. Kàlajan Kùlubali sìgili Segu kὲrɛ fɛ, o Kɛr’o yὲlɛmali in de ‘sen fɛ.
Bamananw Sìgira k'a Tà Segu fo Jὲnɛ. Kàbini 1754 sàn, Bamananw ka sìgiyɔrɔyɛlɛma ye sira wɛrɛ Tà : u y'u Лɛsin tlèbin ma. I b'a Sɔ̀rɔ Baramangolo ni Лaan-golo tùn ye tlebin sira Mìnɛ tɔ̀w ‘ɲɛ.
Rafenel ma Sɔ̀n Delafɔsi ka fɔta ma. Ale ka jàte la, Segu sìgibaa fɔlɔw tùn Ye Bosow de ye. Bamananw Nàna Fàr'u kan ; u Bɔra Wòrodugu ni kɔrɔn ‘cɛ, cikɛlaw tùn dòn. U nàwaati ni Soninkew nàtuma Bὲnna, olu Bɔra kὲɲɛka fɛ de, jàgokɛlaw tùn dòn. Soninkew tùn ko ɲɛnabɔlen kà Tὲmɛ sìgibaa tɔ̀w ta kan. O de y'a To olu ye fànga Tà kà jàmana kow Лɛnabɔ. Sɔ̀mɔnɔw Nàna o ‘kɔ kà jàmana dɔ Sìgi Kùlukɔrɔ. O jàmana sìgili ni Fulaw kà Taama tɛ ɲɔgɔn ‘ɲɛ sira la ; Fulaw kà Taama laban Kɛra Segu jàmana ni Kàrata jàmana sìgili ye. Segu kùlubaliw Bɔra Baramangolo de la.
Kàlajan Sìgira fànga na 1652 sàn fo 1682 sàn. Ale tùn y'i Sìgi Màrakaduguba, o tùn Bɛ Segu ni Woyojigin ‘cɛ.
Kàlajan Kùlubali n'a ka màaw Bɔra Jὲnɛ kà Nà Sìgi Sɔ̀mɔnɔw ni màrakaw ni mulaw ‘cɛ la k'i yὲrɛ Kɛ olu ka fàama ye. Kàlajan Tlala kà kὲrɛfɛduguw Kὲlɛ k'olu Màra. A Kɛra jàmanatigi ye.
Danfasari Bɔra Màrakaduguba 1682 sàn bawo a balimakɛ Nɔntɛnɛn tùn ye fànga Tà yèn. Danfasari Taar'i Sìgi Segukɔrɔ k'a yὲrɛmajamana Kɛ yèn.
Suma min ye Danfasari denkɛ ye, o ye fànga Tà1697 sàn fo 1712 sàn. Ale Sera k'a ka fànga Sìgi Bamanandugu bɛɛ kan, dùgu minnu tùn Bɛ Segu ni Baraweli ni Garo lamini ‘kɔnɔ.
II. Fàama tὲmɛnenw
1.) Kulubaliw, dɔw Ko kundabaliw
Màmari Kulubali: o ye fànga Tà 1712 sàn fo 1755 sàn. Segu jàmana basigili Bɔra ale de la, bawo Kalajan ka màra ma ʃì Sɔ̀rɔ. Kabini sàn kὲmɛ 17nan na, Bamananw ni Fulaw Лaamina (fula minnu Bɔra kɔrɔn na). Màmari ka fànga daminɛ (1712 sàn fo 1725 sàn).
Màmari ye Fàsinɛ den ye ; balimakɛ kelen de tùn b'a fɛ ko Seriblen, a balimamuso tɔgɔ ko Sànaba. Ale de Furula Wàsa Jàra ma o min tùn Ye Dina dùgu màsa ye. Màmari funangɛma tùn Ye u ka flantɔn kuntigi ye, o de ‘kan ma u y'a tɔgɔ Da ko Bitɔn, dɔw Ko Tìgitɔn. Bitɔn ba tùn bɛ dlɔ̀ Tobi tɔndenw ye. Bɛnbaliya dɔ ‘sen fɛ, tɔn tlala flà ye. Duwa fàama denw ye Kasun k'u ɲɛmaa ye. Tɔn flaw Labanna kà Se ɲɔgɔn ma, k'a Kɛ kὲlɛ yὲrɛ ye. Duwa fàama y'a denkɛ ka màaw Dὲmɛ kὲlɛ la. Bitɔn ‘fana nìmaakɛ y'a Dὲmɛ ani Jàrakaw. A ye Duwa Mìnɛ kà denmisɛnw Dòn diya-goya la a ka tɔn na. Màmari tlala kà Duguna ni Banankɔrɔ Mìnɛ.
Kɔnkaw ni Duwakaw kὲlɛli
Dugunakaw ni Banankɔrɔkaw ye wele Blà kà Taa Sheku ma, o min ye kɔn fàama ye. Sheku Nàna Segu Mìnɛ ko ‘maa tɛ Bɔ ; Màmari ni fulaw y'a Gɛn (o tùma na Fulaw tùn bɛ fuladugu kὲlɛ la). Sheku y'i ‘kàn Da manden kan nk'a Gɛnna yèn ‘fana.
Kɔn fàama ka kὲlɛ bannen ‘kɔ, Màmari n'a nìmaakɛ Kὲlɛla bawò Màmari tùn y'i Bàn ko a t'a ka kὲlɛdenw Sègin a ma. Màmari y'olu k'a yὲrɛ ta ye. O tὲmɛnnen ‘kɔ, a y'a denkɛ Baydi Blà kà Taa Kirango kὲlɛ, nkà o ma Dy'a la. Mari y'a ka kɛlɛbolo Лɛnabɔ.
A ye cὲ 1000 Лini Segu Fulaw fɛ, k'a denkɛ Dikoro Blà Samakɛ cὲ 6.000 ‘kun na, kà cὲ 12.000 di Kaɲuba ɲaman ma. U ye Kirango daw Mìnɛ, kirango Bìnn'u tɛgɛ ‘kɔnɔ. Mamadi Bwàrɛ min tùn Ye Kirango fàama ye, ni Soninke tùn dòn, o Fàar'u fɛ. u ye jɔ̀n 1600 Sɔ̀rɔ. Kɔn fàama Sèginna kà n'i Da Segu ‘da la. Sɔ̀mɔnɔ Cɛrolakaw ye fàama Dὲmɛ kὲlɛ la. U Nàna ni didenw ye, kà kɔnkaw Gɛn.
Kàfo 40 de tùn Bɛ Màmari ka fànga ‘kɔnɔ, k'a Tà Kirango fo Dina. Kàfo nìnnu bɛɛ tùn Y'u danma ‘kàfo ye ; Màmari y'u bɛɛ Fàra ɲɔgɔn kan a ka fànga ‘kɔnɔ.
Sùnsana kὲlɛ (1753 sàn fo 1754)
Mùruja Лaminakaw tùn ye Bitɔn wele a ka n'u Dὲmɛ kà Sùnsana màsasiw kὲlɛ. Sùnsana fàama tùn Ye Fulakɔrɔ ye. Ale de ye Basana Sonya, Segu màsakɛ denmuso ; a tùn Taatɔ bɛ a cὲ bara (Sànabama-Mari) o tùn Ye Màmari ka kὲlɛkuntigi dɔ ye.
Tlèma daminɛ na, 1753 sàn, Bitɔn n'a ka cὲ 40.000 Nàna Sunsana Lamini k'u Jɔ̀. U ye kalo 12 de Kɛ kὲlɛ la, Bitɔɔn laban Sera Sunsana na.
Bitɔn ka fànga laban (1754 sàn-1755)
Bitɔn kɛlen kà Sunsana Mìnɛ ninka Fulakɔrɔ Fàa, Kulubaliw ka fànga ma ‘ɲɛ Sɔ̀rɔ kà Tὲmɛn o kan. Nὲgɛ dɔ tùn ye Bitɔn sɔ̀gɔ a sèn na; o nὲgɛ baàga de Kɛra bàna ye fo k'a Fàa.
Dekɔrɔ ka fànga (1755 sàn fo 1751san).
Ale de tùn Ye Bitɔn denkɛ kɔrɔba ye. A tɔgɔ in Sɔ̀rɔla o de fɛ. Denkɔrɔ ye fànga Tà k'a Sɔ̀rɔ jàmana Bònyana k'a barika Bitɔn fɛ. O ye Denkɔrɔ Kafa k'a Kɛ màa nijugu ye. A ye tàtakogo dɔ Jɔ̀ Segu kà funankɛ màa 60 Dòn o tàtakogo ju kɔrɔ kà npogotiginin 60 ‘fana don kogo yὲrɛ la.
Denkɔrɔ a kɛlen fàama ye, a ye Ŋolo Jàra denw to Kὲlɛ dɔ la kà Лamina Cì bɔgɔbɔgɔ. Fadenkɛlɛ diyalen Mɔnsɔn na, a ye ‘màa Ci kà Taa Dese Kɔrɔ ma k'a ka ‘fɛn kelen Sugandi nìn fɛnw na ; sanu daba, garan ani kàrafe.
N'a ye sanu daba Sugandi, o kɔrɔ Ye K'a bɛ kὲlɛ dabila, k'i Лɛsin sὲnɛ ma. N'a ye garan Sugandi, o kɔrɔ Ye K'a Sɔ̀nna Segu fàama ye.
N'a ye kàrafe Sugandi, o kɔrɔ Ye kὲlɛ ye. Dese kɔrɔ ye kàrafe de Sugandi. O de la sa, Mɔnsɔn y'i ‘kun Da Gemu kan. Kὲlɛ ma Dya Dese kɔrɔ la, o ye dùgu Bla kà t'i Dògo Tàngo-Tango Jafunu kuluw la. O Kɛra 1896 sàn na. Segu fàama y'a Gɛn kà Dɔ yèn, kà Taa daga Sìg'a ‘da la Gidimaka, Galanbu jàmana kɔrɔnyànfan fɛ. Daga in Mɛnna ‘sen na ; Mɔnsɔn ye sùman Лini ali fɛ, Ulad Nbarɛkiw ka fàama. Kɔngɔ tùn bɛ Mɔnsɔn ka màaw la, Ali y'i Bàn kà sùman D'a ma. Mɔnsɔn wulila n'a ka màaw ye k'u kùnda Jàra kan, Jawaraw ka fàamadugu. Mɔnsɔn Taalen ‘kɔ, Desekɔrɔ Sèginna Kàrata kà tT'i Sìgi Joka. Gemu kɔni Kɛra tomon ye.
Desekɔrɔ ye jɔ̀n 2.500 Mìnɛ yèn julaw la k'olu Kɛ kɛlɛdenw ye. 1796 sàn, Bundu Almami tùn ye Yelemanɛ Kὲlɛ k'a nàfolo bɛɛ Cὲ. Desekɔrɔ y'i Лɛsin Khaso ma kà dùgu 3 Mìnɛ yèn. A Sàra sira la a Taatɔ Jàra.
Mùsokura Bɔ (1799 sàn fo 11808 sàn).
K'a To fànga na, Khaso kow bɛɛ tùn ɲaaminen dòn. Dɛnba Sega salen, a denw tùn B'a fɛ kà jàmana Tla. U ma Se, nkà u ye Khaso fànga Yɔ̀gɔ-yɔgɔ. Dɛnba Musakɔy fàgalen a balimaw fɛ, o ye jàmana tɔ̀ Лaami kà T'a fɛ. Kunba Sisa Friye min tùn Ye Sero fàama ye, o y'a Лini Mùsokura Bɔ fɛ a ka kow Лɛnabɔ Khaso ‘kɔnɔ.
Màsasikɛ ye Koɲakari Mìnɛ kà Khasonkaw Лɔ̀ni kà Taa Senegali ba numanfɛbolo kan. A y'a ka sofakuntigi dɔ Sìgi fànga na Koɲakari,
Fadigi kɔni (1807 sàn). Khasonkaw Taar'u Sìgi Futa toro ani Bundu.
Musokura Bɔ ni Bundu fàama Jὲra kà Futa toro Alimami Kὲlɛ; o tɔgɔ tùn Ye ko Abdel Kadɛri. Ale Fàara 1807 sàn na Bundu Alimami fɛ. Bundu Alimami tɔgɔ ko Amadi Isata. Musokura Bɔ y'a Kɛ i ko o ma Dy'a ye. A ye disɔngɔ Bìn Bundukaw kan, u k'o Sàra sanu na sàn o sàn, sanu min bɛ Se kà Abdɛl Kadɛr kunkoloflen Fa.
Tegenkɔrɔ (1808 sàn fo 1811 sàn).
Kagorow Labanna kà Sɔ̀n ale ye. Kagorow tùn B'u ‘dan ma jàmana de kan (dɔw ko kakɔlow); u tùn ma fànga wɛrɛ si ye. Tegenkɔrɔ ye kàkɔlɔw Kὲlɛ kà Se u la. U ka fàama Banjugu Magasa Sɔ̀nna a ye. o kɔ fɛ de Tegenkɔrɔ ye Banbugu Kὲlɛ k'o Tiɲɛ.
Sakhaba (1811 sàn fo 1815 sàn)
Ale y'a ka fanda sàn naani Kɛ Bɛlɛdugu ni Birgo ani Manden kὲlɛ la. A ka kὲlɛ ma Se Khaso ni Bundu ma. Fadigi ye Khaso Bɔ Kàrata màra ‘kɔnɔ k'ale de To fànga na.
Bɔ̀jan Moriba (1815 sàn fo 1832)
Màsasi fànga daraja ma Tὲmɛn hakɛ min kan, o Kɛra Bɔjan Moriba tlè ye. ale Bɔra Joka kà T'i Sìgi Yèlimanɛ , Tlèbin fɛ. a tùn B'a fɛ kà Fadigi ka yὲrɛmahɔrɔnya da Blà, nk'a Tlala k'a To yèn bawo Fadigi ye ‘jɔn ye.
A ye Gemuka dɔ Blà kà Taa Kɔɲakari Kὲlɛ ; Fula Musa Kɔ̀ni. O Dònna Koɲakari su fɛ kà Taa Fadigi Sɔ̀rɔ sùnaa na k'a Mìnɛ. Fula Musa Ko a ma ko ‘fɛn tɛ Kɛ a la na y'a Fɔ a ka kὲlɛdenw ye u kànna kὲlɛ Kɛ. Fadigi y'o Fɔ a ka cὲw ye ; u Taara n'a ye Yèlimanɛ. Bɔjan y'a to a kà Taa Sìgi a somaw bara. Khaso minɛna ten de 1815 sàn na.
Bundu Almami y'I ban kà disɔngɔ Bɔ; disɔngɔ dun Sìgira sen kan kabini Musa Kurabɔ tile la.
Kàrata: bamanan màsasiw ka jàmana
Bamanan màsasiw buruju (Лɔrɔn baabu ‘ɲuman na).
Лɔn ŋolo ni Barama ŋolo, olu Bɔra Banin bada la kà Nà Sìgi Segu. U ye jàgo Kɛ ; o Dyar'u la. Лɔn denkɛ fɔlɔ tɔgɔ ko Sunsan ; o Ye dùgu dɔ Sìgi Muruja fàn fɛ 1639 sàn. Sunsan ye denkɛ kelen Sɔ̀rɔ ko Màsa ; o de ye cikɛ Yiriwa a ka dùgu denw fɛ. Màsa ye denkɛ 67 Sɔ̀rɔ kà den muso 76 Sɔ̀rɔ ; u bɛɛ ‘cὲ ka ɲi. Màsa tùn t'a den Di ‘màa ma k'i ye ‘fɛntigi ye ; o de kosɔn màaw Kɛr’a fɛ, maaw Sɔ̀nn'a ye. A denw ‘fana ma Furu kà Taa yɔrɔ jan na. A ye kὲlɛ caman Kɛ kà kɛrɛfɛdugu caman Fàra a ka fànga kan. Cikɛ ni kὲlɛkɛ y'a ka màaw Caya.
Bɛnɛnfali
O tùn ye Màsa den dɔ ye. O Sìgira fànga na a fà ‘kɔ. Kὲlɛcɛ farin tùn dòn, dabaŋana tùn dòn ‘fana. Sunsana dùgu yiriwali kɔniya Dòna Bitɔn na.
Fulakɔrɔ
O ‘fana tùn Ye Màsa den dɔ ye; ale de ye Segu fàama denmuso Sonya k'o Kɛ a mùso ye. A ko Bitɔn ma: ‘'n'i ma Jɛn i denmuso furufɛn ‘kɔ, n b'o D'i ma mugu ni kìsɛ la''. Kὲlɛ Wulila; Bitɔn ye kalo 12 Kɛ yànn'a ka Se Sunsanna la. Bitɔn ye Sunsanna màsasiw bɛɛ Fàa fo cɛnin 7 ni npogotigi kelen. O Kɛra 1754 sàn na.
Màsasiw ka fanga
Susanna mìnɛnen ‘kɔ, Seyi Bamanan ye jàmana Blà ale ni Fulakɔrɔ ka màa tɔ̀w.
U Taara Jangerte; yèn fàama y'u Bìsimila kà cikɛbugu dɔ Di u ma. Màsasiw y'u ta Kɛ kὲrɛfɛdugu kɛlɛlɛli ye. Seyi Bamanan ka fànga Daminɛna 1754 sàn kà Ban 1758 sàn na. màsa den dòn ‘fana.
Dese bado (1758 sàn fo 1761 sàn)
Ale de Sìgira Seyi Bamanan nɔ̀ na. Sìgiyɔrɔ kelen ma Kɛ ale ‘bolo. A ye dùgu 300 Mìnɛ sàn 3 ‘kɔnɔ, Bakhumu jàmana kan ani Bonko ni Banbuku. Khaso fàama tùn Ye Dɛnba Sega ye ; o tùn sìgilen bɛ Koɲakari. Dese Bado ye Khaso Kὲlɛ k'o de To fànga na. Mori dɔ tùn y'a Fɔ Ko a tɛ Se Khaso la abada; ko màsasiw tɛ Se kà Khaso Mìnɛ. O Fɔra Dese Babo ye.
Kὲlɛ dɔ ‘sen fɛ, Khasokaw y'a Mìnɛ k'a Di fàama denw ma, olu y'a Fàa.
Sìra Bɔ (1761 sàn fo 1788 sàn).
Ale ma Kɛ kɔrɔkɛ ‘ɲɔgɔn ye bawo a Sìgira dùgu kelen de la ; o dùgu tɔgɔ ko Gemu. A ye Khaso kὲlɛ, kà Bakhunu Mìnɛ ani kà Bὲlɛdugu Tla. O waati la, Ŋolo Jàra de tùn Ye Segu fàama ye. Sìra Bɔ ye Gidume kàfo Mìnɛ Yèlemanɛ fàn fɛ ; o tùn Ye Soninke ye. A ye Fuladugu Kὲlɛkà Bìn Kìta kan. Màsasiw y'u ‘sèn Dòn Jawaraw ni ɲɔgɔncɛkὲlɛ la, Jàra jàmana kan. Kὲlɛ tùn bɛ Dabɔw ni Sogonɛw de ‘cɛ. Sìra Bɔ ye Sogonɛw Dὲmɛ kà Dabɔw Kὲlɛ. Dabɔw ‘fana tùn dὲmɛnen Bɛ ulad Nbarɛkiw fɛ. Màsasiw ye Jangirte Mìnɛ k'o fàama Fàa : o tùn Ye Dabɔ dɔ ye. Kὲlɛ goyalen Dabɔw la, olu Taar'u Dògo Segujàmana kan, Bakhunu, Bundu ani Futa jàmana kan. Sìra Bɔ de Kɛra Kàrata Masasijamana sìgibaa ye. Kàrata fàamadugu tùn ye Gemu ye.
Desekɔrɔ (1788 sàn fo 1799)
Ale Sìgira Sìra Bɔ nɔ̀ na Gemu, Kingi jàmana kan. Desekɔrɔ tùn Mìnɛna ‘jɔ̀n ye Màmari Kulubali fɛ 1754 sàn na. A y'a ka denmisɛnya Kɛ jɔ̀nya na Лamina. A Sera kà Bòli k'a dɔgɔkɛ Sɛgɛrɛ Gemu.
Làji Umaru ye Màsasiw Blà kà kὲlɛbolo flà ni ɲɔgɔn ‘cɛ. Màsasiw Bòlila; Làji Umaru Sèginna kà ba Tìgɛ Kayi wòyoyɛlɛn fɛ kà Taa Koɲakari Mìnɛ. Yènkaw yὲrɛ tùn ye dùgu Blà. A y'i Лɛsin Sero ma kà Surakaw Kὲlɛ sìɲɛ flà. A Taara Se Yèlimanɛ ‘da la, kà yèn Bamananw Kὲlɛ sìɲɛ flà, kà Tàngo ni Joka Mìnɛ. 1854 sàn na, Kanja min Ye màsasifàama ye, o Sɔ̀nna Làji Umaru ye. Jawaraw kùntigi Kàrunga ‘fana Sɔ̀nna Làji Umaru ye. Kingi Fulaw ɲɛmaa Kabinɛ, o Sɔ̀nna Làji Umaru ye. Kàkɔlɔw kùntigi Mawunde, o Sɔ̀nna Làji Umaru ye.
Làji Umaru donnen Лɔrɔn, Bamananw Nàn'u da Tugu k'u tɛ Bɔ. U ye tlè 15 Kɛ kὲlɛ la. Làji Umaru ye dùgukɔnɔbamananw Fàa. Làji Umaru ka kὲlɛkuntigi dɔ, Alfa Umaru Bwala, o tùn koronnen Bɛ Segekɔrɔ màsasiw fɛ (Kolomina). A Sera k'i yὲrɛ Bɔ nkà a ka cὲ ‘caman Sàra kὲlɛ ‘sen fɛ. Làji Umaru Taar'a nɔ̀ fɛ, nk'a Tununa Sahelikungo ‘kɔnɔ. a Dònna Лɔrɔn kà Màmari kanjan Fàa. Karunga ye Jawaraw Lamuruti. Banbibero kὲlɛ Dyar'u la. Nk'a Dann'o kelen ma ; Futankew y'u Yɛrɛkɛ. U ye sàn 3 Kɛ Kàrata kὲlɛla : 1854 sàn fo 1856 sàn na.
Màsasifànga laban
Kàrata Kɛra màsasiw ta ye k'a Tà 1754 sàn fo 1854 sàn. Nkà Soninkew de tùn ka ca Kàrata.1909 sàn na, u tùn Ye màa 84.000 ye, Fulaw tùn Ye màa 33.000 ye, Bamananw tùn ye màa 31.000, Kàkɔlɔw tùn Ye màa 2.700 ye, Surakaw Ye màa 6.000 ye.
Màsasi fàama minnu Nàna Màmari Kanjan ‘kɔ, olu ma Kɛ fàama ye fàamatɔgɔ ‘kɔ. Dama, Alahi, Moriba, Gosi, olu tùn Bɛ o fàamaw la 1891 sàn fo 1908 sàn. Tinkoro y'a ka fànga da Mìnɛ 1908 sàn de la.
Segu fàamaw
Dan Fasari ; sàn 1682
Suma, dan Fasari denkɛ ; sàn 1697 do sàn 1712. Màmari Kùlubali ; Fa Sinɛ denkɛ; sàn 1712 fo sàn 1755. Denkɔrɔ (1755 fo 1757). Bakari (Denkɔrɔ dɔgɔkɛ) ; dɔw ko Ali.
Tɔn Masa (… Fo 1760). Kaɲuba Лuman (1760-1763). Kafajugu (1763-1766).
Лolo Jara (1766-1790).
Ŋòlo Jàra denw
Лànankɔrɔ Ye Segukɔrɔ fàama ye. Ncì Ye Bamadugu fàama ye. Jakiti Ye Kerango fàama ye.
Màmuru Ye Segu Sikɔrɔ fàama ye. Mɔ̀nsɔn Jàra (1790-1808).
Daa Jàra (1808-1827): dɔw kK'a ma ko Tɔn kɔmɔ. Cὲfolo (1827-1839) : Daa dɔgɔkɛ dòn.
Лɛnɛnba (1839-1841). Kerango Be (1841-1849). Naloma Nkuman (1849-1851).
Màsala Dὲnba (1851-1854). Tòrokɔrɔ Mari (1854-1856). Ali Jàra (1856-1861).
Kàrata Màsasi fàamaw
Sèyi Bamanan (1754-1758), Masa den don. Dese Babɔ (1758-1761); Sèyi Bamanan balimakɛ dòn. Sìra Bɔ (1761-1788); o ‘fana Ye Sèyi Bamanan denkɛ dɔ ye.
Desekɔrɔ (1788-1799) ; o ‘fana Ye Sèyi Bamanan denkɛ dɔ ye. Musu Kurabɔ (1799-1808); Sìra Bɔ denkɛ dòn. Tegenkɔrɔ (1808-1811); Sìra Bɔ denkɛ Y'o ‘fana ye.
Sakhaba (1811-1815) ; Sìra Bɔ denkɛ Y'o ‘fana ye. Bɔjan Moriba (1815-1832) ; Dese Babo denkɛ dòn. Garan (1832-1843); Desekɔrɔ balimaden dòn. Màmari Kanjan (1843-1854) ; Desekɔrɔ balima den.
Bunu Almami Dònna n'a ka kὲlɛdenw ye Kàrata. Bɔjan Moriba ma Tùgu a nɔ̀ fɛ ; a ‘fana Dònna Bundu n'a ka kὲlɛdenw ye fo kà Taa Se Bulebane, Almami Amadi Isata ka dùgu. Bɔjan ka màaw ka ca; Gidimaka fàama ‘fana ye kὲlɛbolo D'a ma. Kὲlɛ ma Dya Amadi Isata la. Mɔnsɔn Jàra ye Dese Kùlubali Kὲlɛ; folo ‘fana ye Bɔjan Moriba Kὲlɛ. U ye tlè ‘caman Kɛ kὲlɛ la Tàngo dùgu ‘da la, o min kὲlɛtigiya tùn Bɛ Sanbablen ‘bolo, fàama balimakɛ.
Bɔjan Moriba n'a ka cὲw ye Kàrata Blà k'u Лɛsin Kamɛra ma. U Taara ni kàbila biliw y'u ‘bolo. Segu kὲlɛbolo Dònna Kàrata ‘kɔnɔ fo kà Se Yèlimanɛ. Nkà kɔngɔ y'u Gɛn ; u ye dùguw Jèni u Sègintɔ u bara.
Garan (1832 sàn fo 1843 sàn)
Ale de Sìgira Bɔjan Moriba nɔ̀ na. Maasina Fulaw ka kὲlɛ daminɛnen, Segu fàama ni màsasi fàama y'u bolo Di ɲɔgɔn ma yaasa u bɛ Se kà Fulaw ka kὲlɛ Kùnbɛn cogo min na.
K'a Tà 1835 sàn na fo 1840 sàn Shɛku Amadu ye Maasina Mìnɛ ani Jὲnɛ ni Tumutu. Лɛnɛnba ni Kerango Be de ye Bὲn Лini màsasiw fɛ (Garan ni Màmadi Kanjan).
Kà Garan to fànga na, Jawaraw y'u Bàn kà disɔngɔ Bɔ. U dun tùn bɛ disɔngɔ Bɔ kàbini 1777 sàn. Garan n'u ka ciden kὲlen kà ɲɔgɔn ye, a y'a da sàgo F'u ma; ko:
- ‘Kuma tɛ ne ni màrakaw ‘cɛ.
- Anw tɛ màrakaw ye.
- Mùn na a dun b'u ka kan Fɔ ?
- Anw bɛ màrakakan Fɔ kὲlɛ dɔrɔn de ‘sen fɛ.
O fɔlen minkɛ, Garan ye nὲgɛ Dòn u la ; Jàmanaw Sɔ̀nn'a ye.
Màmadi Kanjan (1843 sàn fo 1854 sàn)
Ale ye fànga Tà 1843 sàn; a Bɔra Yèlimanɛ kà Taa Kayi. Sàn sàba o ‘kɔ, a ye Sɔgɔnɛw wajibi kà Лɔrɔn Blà, a yὲrɛ y'i Sìgi yèn, kà Лɔrɔn Kɛ fàamadugu ye.
Jawaraw y'u Sìgi Лɔrɔn da fɛ dùgu naani na, kà tàtakogo Kɛ o dùgu kelen-kelen bɛɛ la.
1847, Màmadi denkɛ. Ye Sɔgɔnɛkuntigi den Fàa. Kὲlɛ wulila u ni ɲɔgɔn ‘cɛ fo 1854 sàn. Koɲakari dùgutigi Fajo Kuman'u ni ɲɔgɔn ‘cɛ kà Dɛsɛ. Kὲlɛ ma Dya Jawaraw la. Màmadi Kanjan tùn B'a fɛ kà Taa Fajo ‘fana Kὲlɛ koɲakari ; nkà a ma o Màsɔrɔ.
Màsasiw ka kὲlɛbolo
N'i y'i Jɔ̀ k'i bɛ màsasiw ka kɛlɛbolo tὲmɛntɔ Lajɛ, i bɛ tlè kelen Kɛ i jɔlen k’a Sɔ̀rɔ u ma Ban ‘tὲmɛn na. Kὲlɛbolo tlaalen dòn kuluw ye; kulu kelen-kelen bɛɛ bɛ cὲ 30 ‘ɲɔgɔn Bɔ. O kulu kelen-kelen bɛɛ n'a ‘kùntigi: o Bɛ sò kan, an'a ka jèlikɛ n'a ka nùmu. Kὲlɛden tɔ̀w B'u ‘sèn na, u ka mìnɛnw dalen B'u ‘kùn. Kὲlɛbolo Ye naani ye : a fɔlɔ ye sòfaw ye ; ‘ci wɛrɛ T'olu la kὲlɛ ‘kɔ. Olu Bɛ ɲɛ fɛ. A flanan Ye jɔ̀nw ye (du kɔnɔjɔ̀nw), olu Bɛ numan fɛ. A sabanan ye fòrobajɔnw (jɔ̀n fèeretaw ni jɔ̀n sànnenw). Olu Bɛ kinin fɛ. A naaninan Ye jɔ̀n kɔrɔw ye; olu de Ye jɔ̀nkɔrɔbolo ye.
Màsasiw ni hɔrɔn tɔ̀w Bɛ sò kan bolofara naani ye. Olu de Ye kὲlɛtigi ni kùntigi dankanw ye. Kὲlɛbolo bɛɛ lajɛlen ɲɛmaaya Bɛ fàama yὲrɛ ‘bolo walim'a balima dɔ.
Màsasiw ni Làji Umaru ka kὲlɛ
Màmari Kanjan Tlala Jawaraw kὲlɛli la dɔrɔn, Làji Umaru ka ciden Nàn'a ‘yɔrɔ. Cikan tùn tɛ dɔwɛrɛ ye ko Màmari ka Tubi kà Kɛ Sìlamɛ ye. O kuma ma Kùn bamanankɛ fɛ. A ye ciden Mìnɛ k'o Fàa. Làji Umaru tùn Bɛ Farabana. O Bɛ Jonbolo fɛ (Khaso ni Kɛɲɛka ‘cɛ). A ka kὲlɛbolo Tὲmɛnna kùlu ni ba ‘cɛ. Gindo Saganɔgɔ tùn sìgilen Bɛ yèn de. U Tὲmɛnna Tanbukano ‘fana fɛ.
Mariyan-Madi Susɔkɔ, 1988, Wagadu fo Sudan, Bamakɔ, Editions Jamana, ɲɛ 27-38
Blàdon : 2020-07-13 Yɛlɛmako laban : 2020-07-20
