Fulaw buruju
Nìn Ye Delafɔsi de ka fàamuya ye fulaw burujuko la. Delafɔsi Sìgira kà Mɛn fàrafinna; a ye ɲinini caman Kɛ an ka ko kɔrɔw la. Delafɔsi tùn Ye dɔnnikɛlaba ye. an b'a Waleɲumandɔn; a ye baara min Kɛ Fàrafinna kow ɲɛ ɲinini na.
A bɛ 'màa caman ɲɛ na ko Fulakan Ye kan yeleke ye Fàrafinna. Fulakan dun Ye Fàrafinna dùgulenkan dɔ de ye. Fàrajɛ dɔw de ni Fulaw Sìgira, kà Kolonso u la, fo kà Fulaw Bɔ fìnya na k'u Kɛ 'màa jɛw ye. O Fàrajɛw ni fulaw sìgilen, u y'u ka Yàhodiyakan Blà kà Fulakan Tà. O sìgiɲɔgɔnnya n'o furuɲɔgɔnya Labanna kà dunan nìnnu ni fulaw Kɛ màasugu kelen ye, nìn cogo la: Yàhodiyaw ni Siri jàmanamaa dɔw Nàna ɲɔgɔn Sɔ̀rɔ Sirenayiki, kà Kɛ sìgiɲɔgɔnma ye. Sirenayiki tùn Bɛ Libi jàmana Kὲɲɛka fɛ. Màa nìnnu Labanna kà Bɔ Sirenayiki kà Taa Wòrodugu fàn fɛ, kà Sìgi Ayir kùluw kὲrɛ fɛ. U Tlala kà Bɔ yèn kà T'u Sìgi Jòliba da la, an b'a Fɔ yɔrɔ min ma bì ko Maasina. U n'u ka baganw Sìgira yèn, Sòninkew ni Bòzow 'cɛ la. U n'u jàtigiw Bὲnna sìgi la bawo dunan nàlen nìnnu tùn b'u ka baganw Fàlen ɲɔ̀ ni jɛgɛ la. 'Bagan tùn tɛ jàtigiw 'bolo. U Mɛnna o sìgi la fo Yàhodiya nìnnu Kɛra fɛntigiw ye kà Tɛmɛn u jàtigiw kan. U Kafara k'u bɛ fànga Bɔsi dùgulenw na, olu 'fana y'u Gɛn. U Wulila kà Taa tlèbin, Bagana jàmana Keɲɛka fɛ. A tùn bɛ Fɔ Yàhodiya nìnnu ma ko Fuduw. U balima dɔw Nàn'u Sɛgɛrɛ Bagana yèn. 117 san na, Fudu dɔwɛrɛw Bɔra Sirenayiki kà Nà Sìgi Màrɔku jàmana ni wòrodugu 'cɛ, dɔwɛrɛw Sìgira Bagana Kὲɲɛka fɛ. Yèn Kɛɛra Fudujamana ye sa; yèn tɔgɔ Dara ko Gana. O Kɛra sankɛmɛ 2nan laban na.
Sànkɛmɛ 8nan laban na, Maasina Sòninkew wulila kà Nà sigi Fudu nìnnu fɛ Gana. Soninkew cayalen jàmana kan, u ye fànga Mìnɛ Fuduw la, Gana jàmana Kɛra Sòninkew ta ye.
Fuduw Wulila tun u ka taama fɛ; nkà dɔw Tora Gana (minnu n'u Kɛra furuɲɔgɔnma ye kɔ̀ni) Dɔw Taar'u Sìgi Mɔritani fàn fɛ, dɔw Sìgira 'Sɛnɛgali ba ni Kὲɲɛka 'cɛ; yèn tùn bɛ Tekurur Fulaw de ka màra 'kɔnɔ.
Fudu wɛrɛw nan'u sɔrɔ Tekurur Fulaw ka jàmana kan ye. Tekurur jàmana màsakɛ jàmu tùn Ye Sal. Fuduw ni Fulaw Bὲnna sìgi la; Fuduw ka kabila kùntigi ni màsakɛ 'fana Dyara, k'u Kɛ teri sɛbɛw ye. Màsakɛ ya terikɛ Weele a ka Bɔ ba 'kɔ kà na Sìgi ale kὲrɛ fɛ. Fuduw ye 'Sɛnɛgali ba Tìgɛ, u n'u ka baganw; u Nàna Sìgi Fulaw 'cɛ la. O Kɛra sànkɛmɛ 8nan ni 9nan 'cɛ. Ismayɛli de tùn Ye Fudu kùntigi ye; o ye Fulaw ka màsakɛ denmuso Furu, Juma Sal kɔ̀ni. Tekurur màsakɛ sàlen, a burankɛ Ismayɛl Sìgira fànga na. Fulaw yὲrɛ Jɛnna n'o ye. Kàbin'o Kra, Fudu caman Nàn'u Sìgi Tekurur; u y'u ka Yàhodiyakan Blà a Mɛnna. U tɛ kan wɛrɛ Fɔ Fulankan 'kɔ. U ni Fulaw Kra furuɲɔgɔn ye. Fuduw ye sàn 200 kɛ Tekurur màsakɛya la. Sànkɛmɛ 11nan na, Fulaw ye fànga Bɔsi Fuduw la kà Fudu 'caman Fàa. War Njay Sìgira fànga na.
Fula fɔlɔw tùn ye fàrafinw de ye. U ka jàmana tɔgɔ tùn Ye Tekurur, o tùn Bɛ 'Sɛnɛgali fàn fɛ. Fuduw tùn ye yàhodiyabɔnsɔnw de ye; olu de ni Fulaw Sìgira, kà Лaami u la fo kà Fulaw Kɛ màa jɛw ye. Fula kan 'fana tɛ kan yeleke ye; Fula fàrafinw de ka kan dòn. Fuduw nàlen, olu y'u ka Yàhodiyakan Blà kà Fulakan Fɔ.
Fuduw ka fànga tiɲɛnen Tekurur, u ye jàmana Blà kà taama da Mìnɛ tun. U Bɔra Tekurur k'u Kunsin kɔrɔn ma, fo Misira jàmana kan. U Sìgira yɔrɔ o 'yɔrɔ o taama 'sen fɛ dɔw Tora yèn. O de 'kan ma, Fulaw Bɛ yɔrɔ o 'yɔrɔ Fàrafinna, u bɛ ɲɔgɔn ka kan Mɛn.
Maasina jàmana kɔrɔ
Maasina Fulaw bɛnbakɛ tɔgɔ ko Maga Jalo. O Bɔra Kaɲaga, kà Nà Sìgi dàla dɔ kɔrɔ Jòliba màsurunya na. O dàla de tùn tɔgɔ ko Maasina. Maga Jalo ka jàmana yὲrɛ tɔgɔ Nàna Kɛ Maasina ye.
Maga Jalo den minnu Sìgira fànga na a 'kɔ olu Ye Ibrahima ni Ali ye. O 'kɔ Ibrahima den fila ye Maasina fàamaya Kɛ: Kanta ni Aliyu.
Mɔ̀siw ye Maasina Kὲlɛ Aliyu tlè de la, u ye tiɲɛni Kɛ kosɛbɛ Maasina 'kɔnɔ o kὲlɛw 'sen fɛ. Лa Jalo tlè la, Maasina Fàrala Kɔrɔbɔrɔjamana kan, kà Asikiya Muhamɛdi To fànga na Gawo. Лa Jalo den Ye Sudi Jalo ye. O sàlen, fàdenkɛlɛ Wulila Fulaw ni ɲɔgɔn 'cɛ. O kὲlɛw Kɛra sababu ye Kɔrɔbɔrɔfanga ka barika Sɔ̀rɔ Maasina. Fulaw Labanna kà Muruti Kɔrɔbɔrɔw ma, kà Asikiya Dawuda To fànga na, nka o ma Taa 'ɲɛ. Bubu Mariyama (Fula fàama) ye Fulaw Lamuruti kokura. Nkà Gawo màsakɛ ye bɔ̀nɛ Jìgin Maasina kan kà 'màa 'caman Fàa.
Màrɔku Làrabu minnu tùn Ye Tumutu Tìgiw ye, olu Labanna kà Maasina Mìnɛ, kà Amadu Amina Gɛn kà Bɔ fulaw ka fàamaya la. Nkà Amadu Amina Tlara k'a ka fànga Mìnɛ tugun.
Tumutu ni Maasina ka kὲlɛw Mɛnna 'sen na. Tùma bɛɛ, Tumutu fàama b'a Лini kà Maasina Màra, wà tùma bɛɛ 'fana, Maasinakaw bɛ Muruti k'u yὲrɛ Tà. 1725 sàn na, Segu Bamananw ye Maasina Mìnɛ. Nìn bɛɛ Kra kà Jalo de To fànga na Maasina. U ye sàn 400 de Kɛ fànga na; u tun ma Tuubi sìlamɛya la.
Barilakaw de tùn Ye Fulaw la sìlamɛw ye. Bariw Labanna kà fànga Bɔsi Jalo la. Seku Amadu Bari min ye fànga Tà, o tùn Ye mori de ye. 'Maa dawulama tùn dòn, a nofɛmaaw tùn ka ca 'fana. Jalow sirannen a kàna fànga Mìnɛ u la, u ye dὲmɛ Лini Segu Daa fɛ, ka Seku Amadu Kὲlɛ.
O kὲlɛ Kɛra 1810 sàn na. Seku Amadu Bari Ser'u la; ale Kɛra Fulaw ka fàama ye, k'a tɔgɔ Da ko Amiru. Seku Amadu ɲɔgɔn fàama ma Sɔ̀rɔ Maasina. A tùn ka fànga b'a Tà Jὲnɛ fo Tumutu. Ale de ye Hamdalayi dùgu Sìgi, kà sìlamɛya Kɛ wajibi ye Maasinakaw ma.
Seku Amadu bannen de, Tumutu y'a yὲrɛ Tà. Barilakaw ka fànga Banna ka Amadu-Amadu de To Maasina fàamaya la. Laji Umaru de ye Amadu-Amadu Fàa kà Maasina Fàra a ka jàmana màralenw kan: o Kɛra 1862 sàn na.
Laji Umaru Tal
Laji Umaru Tal; dɔw ko Seku Umaru. A Taara Makan 1825 sàn, a Sèginna kà Kɛ maaba ya, kà Kɛ fɛntigi ye. Seku Umaru selen Segu, yèn fàama y'a Mìnɛ jɔnya na. a Tlara k'a Gɛn kà Bɔ Segu.
Seku Umaru Taara Futa Jalo k'i Sìgi Dingirayi, k'i Labɛn kὲlɛ 'kan ma. A ye màrifa ni kìsɛ caman sàn Seraleyɔn (Saralɔn) k'o Màra. A ye kὲlɛ da Mìnɛ 1853 sàn na, Banbuku. Kὲlɛ de 'sen fɛ, màaw Ko sanpɛrɛn Bɛ Seku Umaru 'bolo; sanpɛrɛn t'a 'bolo, mugu ni kìsɛ kan dòn. Laji Umaru ye Kàrata Màra kà tàta dɔ Jɔ̀ Лɔrɔn. Tùbabu minnu tùn Bɛ Màdina, Kayi ni Wòrodugu 'cɛ, a ye olu ka fɛn bɛɛ Mìnɛ u la k'u bolola kolon To. O kɔ Fàtaraba Nàna kà kὲlɛdenw Sìgi Màdina, ka tàta Kɛ k'u ka yɔrɔ Kòori. Fàtaraba de tùn Ye Tùbabuw ka ɲɛmaa ye. Seku Umaru ɲɛsiraɲɛ de ye Fàtaraba Blà tàtajɔ la. Fàtaraba tɔgɔ yὲrɛ ko Fɛdɛrɛbu, Tùbabukan na. Seku Umaru nɔ̀fɛmaaw ka cɛfarinya Dɔnna Màdina kὲlɛ la. Tùbabumarifa ka ta-ta-ta m'u Sègin 'kɔ, a Gidun m'u Sègin 'kɔ. Màdina kὲlɛ da Mìnɛna awirilikalo tlè 20, 1857 sàn na. Seku Umaru ye Màdina Lamini n'a ka kὲlɛdenw ye. Kalo bɛ Sà tùma o 'tùma, balo Dɛsɛra Màdinakaw la.
Sɔɔnin u ka mugu 'fana bɛna Dɛsɛ. 'Maa 'caman Sàrara kɔngɔ fɛ Màdina 'kɔnɔ. Tùbabuw y'u Bàn k'u tɛ dùgu da Yὲlɛn morikɛ ye.
Mariyan-Madi Susɔkɔ, 1988, Wagadu fo Sudan, Bamakɔ, Editions Jamana, ɲɛ 49-54
Blàdon : 2020-07-30 Yɛlɛmako laban : 2020-07-30
