Dɔnniya fòrobayali jὲmukan tàko 40nan
Làbɛn 4 : Nimadɔn
Dakun : Fàrikɔn / kungoɲama
1. Fàrikɔn kofɔli (a tɔgɔ sɔ̀rɔcogo bamanankan na)
- Fàrikɔn ye ‘dègun ye min bɛ fàrikolo Sɔ̀rɔ kà Bɔ jirifeeremuguw n’u kasaw yɔrɔ la ;
- Fàrikolo bɛ kɔnni waleya min Tà kà fɛnmuguw Sɛgɛrɛ, o bɛ Nà ni dègun dɔw y’a ma i n’a fɔ tìsoli kɔtigɛbali, sìsan, kùru-kuru bɔli ani gòlo bìrintili ;
- N’i fàrikolo bɛ fɛn min Kɔn, i yaalatɔ mana Dòn o la, o dègun bɛ Wuli i la ;
- Fàrikɔn caman sɔ̀rɔyɔrɔ ye kungokɔnɔna ye, bàri jiriw ni binw nɔ̀fɛkasaw ka ca yèn ;
- ‘Mìsali la, mɔ̀gɔ min fàri bɛ bumun feerekasa Kɔn, o mana Dòn o kasa la, o b’o jùruladegun Blà o tìgilamaa na : fàriŋὲɲɛ, kùru-kuru bɔli… ;
- O de la fàrikɔn tɔgɔ fɔlɔ ye kungoɲama ye bamanankan na.
2. Fàrikolo bɛ fɛn jùmɛn ni jùmɛn Kɔn ?
- Fàrikolo bɛ fɛn min Kɔn, o bɛ Weele ko fàrikɔnfɛn ;
- Fàrikɔnfɛnw na fànba ye jirimugulakaw ye, bùguri, baganw fàrilasiw, ani dumuni dɔw i n’a fɔ fanw, alikaamaw walima nɔnɔlakaw ;
- O bɛɛ ‘kɔ fɛ, fàrikɔnfɛn ka ca i n’a fɔ : fìniw dlabɔgɔw, furaw, ani kinnidaw bàgaji ;
3. Fàrikɔn bɛ dègun minnu Lase fàri ma
- Fàrikɔn ka dègun bangeta siya ka ca fàri la ;
- A bànaw bɛ da Mìnɛ ninakilidegunw ma kà Se ɲɛkili ni gòlolabanaw ma ;
- O siratigɛ la, tìsoli, dajicaya, ɲɛjibɔ, nunjibɔ, ɲɛdafarinya, ɲɛjalandimi, ɲɛ blènni, fàriŋɛɲɛ, kùru bɔli fàri la, fàrifunu, olu bɛɛ ye fàrikɔn bangecogow ye mɔ̀gɔ la.
4. Yala ‘mɔ̀gɔ Bɛ yèn ‘fàrikɔnfɛn tɛ min mìnɛ wa ?
- Fàrikɔn tɛ mɔ̀gɔ bɛɛ Mìnɛ bàri fɛn minnu b’a Blà mɔ̀gɔ la olu tɛ fosi Kɛ dɔw la ;
- Лinini y’a Jìra ko cɛnko ‘sèn Bɛ fàrikolo kɛli la kà fɛn dɔw Kɔn ;
- Ni mɔ̀gɔ min ba n’a fà flà bɛɛ fàrikolo ye fàrikɔn Bange, olu denw fàrikolo ka fàrati ka Bòn fàrikɔn bangeli la kà Se fo 70% hakɛ ma ;
- Nkà ni fàrikɔn ma Bange masa flà si la, olu denw ka fàrati tɛ Tὲmɛ 5% a sɔ̀rɔli la.
5. Fàrikɔn bangeli sanga
- Fàrikɔn bangeli bɛ Waleya sira flà fɛ : fàrikɔn teliman, ani fàrikɔn sudalen ;
- Nkà, a bàna tìgilamɔgɔ dɔw fɛ yèn, a waleyasira flà in bɛɛ bɛ Kolonso ɲɔgɔn na ;
- Fàrikɔn teliman bɛ Sɔ̀rɔ dònko flà fɛ fàrikɔnfɛn dɔ la : mìs : sànkunbɛnmura ;
- Mɔ̀gɔ dònko fɔlɔ fàrikɔnfɛn na, fàrikolo bɛ fàrilakɛlɛcɛ Blà k’a Bàga Kὲlɛ ;
- Nkà n’i dònko flanan Kɛra o fàrikɔnfɛn kelen ‘kɔnɔ ‘sìyɛn wɛrɛ, fàrilakɛlɛcɛ minnu y’a kὲlɛ sìyɛn fɔlɔ la, olu ka baara bɛ Nà ni ji dɔ jɛnsɛnni ye fàrikolo la ko fàritɛnɛji ;
- Fàritɛnɛji màralen Bɛ fàrikolo la nk’a lablalen tɛ ;
- Komin fàrikɔnfɛn b’ale Lablà fàri la, o de bɛ Nà ni fàrikɔn dègun wulili ye a tìgi la ;
- Fàrikɔn sudalen bɛ Sɔ̀rɔ fàrikolo ka sikolokoli de fɛ ;
- A bɛ Mɛn fàrikolo la kɔgɔli sira kan sani a ka Kɛ ‘sababu ye kà dègun Lase fàri ma ;
- A ka c’a la, a bɛ Bange nὲgɛlaka dɔ ji fɛ ko wàri sìna ;
- O ji dònni fàri la o kὲlɛli bɛ Kàlifa tùfa dɔ la ko langɛrantufa ;
- O langɛrantufa jolen ‘kɔ ji in kὲlɛli fɛ, n’o Sèginna kà Nà gòlo ‘kɔnɔ, o bɛ Nà ni fàrikɔn bangeli ye fàri la n’a nàli ni fàrikɔnfɛn ‘nàsiyɛn wɛrɛ Bὲnna gòlo la.
6. Fàrikɔn bɛ Furakɛ ni mùn ye ?
- Fàrikɔn furakɛcogo dɔ ye k’i ji Jà k’i yὲrɛ Mìnɛ dònni na fàrikɔnfɛn dɔ la i kɛlen ‘kɔ k’a Dɔn a sugu minnu bɛ dègun Blà i la ;
- A furakɛcogo dɔ wɛrɛ ye fàrilakɛlɛcɛ bàlili ye ka fàritɛnɛji Bɔ ;
- A furakɛcogo wɛrɛ minnu Bɛ yèn, o caman ye a ka bàna bangelen furakɛli ye : ŋɛɲɛ furakɛli, tìsoli, kùru-kuru bɔlen, ɲɛjalandimi…
7. Dodaɲɛ sɔ̀rɔlenw blàli fransɛkan na
Bàgaji = vénin
Bìrintili = irritation, urticaire
Dajicaya = sécrétion salivaire excessive
Fàrifunu = gonflement
fàrikɔn = allergie
fàrikɔn sudalen = allergie retardée
fàrikɔn teliman = allergie immédiate
fàrikɔnfɛn = allergène
fàrilakɛlɛcɛ = anticorps
fàriŋɛɲɛ = démangeaison
fàritɛnɛji = histamine
jirifeeremugu = pollen
kungoɲama = allergie atmosphérique
kùru-kuru = bouton
langɛrantufa = cellule de Langerhan
ɲɛjalandimi = conjonctivite
ɲɛjibɔ = larmoiement
nunjibɔ = écoulement nasal
sànkunbɛnmura = rhume des foins
sìsan = asthme
tìsoli = éternuement
tùfa = cellule
wàri sìna = nickel
Sunkofɔlan
Ballo, Issiaka, 2019, Enrichissement lexical du bamanankan : les appariements bamanan des dénominations françaises des concepts de la biologie humaine (Thèse de doctorat, ULSHB - IPU).
Bordes, Gérard, 1978, Grande encyclopédie Atlas de la médecine, volume 1, Paris, Edition Atlas.
Microsoft Encarta Collection, 2009, allergie.
Microsoft Encarta Junior, 2009, les allergies.
Blàdon : 2024-08-09 Yɛlɛmako laban : 2024-08-09
