Teredùgu

Dugu yɔrɔfɔli

Teredùgu Bε Segu marabolo de fε Tòmiɲan kolomi 'kɔnɔ. O kolomi in na, a Bε Timisa galoda de fε o min Y'a ka kafoda fana ye. A n’o cε ye bam 6 ye. Dugu laminidugu 4 la, Farakɔ Lagεlεdaga B'a ni kɔrɔn 'cε . A n’o cε jànya ye bam 4 ye. Tlebin fε, Timisa de Bε yen, a ni min cε ye bam 6 ye. Kεɲεka fε, ʃikɔrɔnin de Bε yen ni bam 30 ye. Dugu min b'a ni worodugu 'cε, o ye Fàtɔmɔdaga ye, bam 4. Teredùgu ni duguba minnu ka Surun ɲɔgɔn na olu ye Jεnε ni Sòfaara ye.

Dugu tɔgɔko

Teredùgu ye dugu in tɔgɔ ka bi a Sìgira. Dugu in de Nàna Sigi tomon dɔ de kεrε fε. Bɔbɔ dɔ de tun sigilen don ye. O kεrε fε dɔgɔnɔkε dɔ tun bε yen. O cε fla ninnu Kεra teri ye f’u tun bε Taa Bɔ ɲɔgɔn na. U tun b’a Fɔ: “ N bε Taa n teri ka dugu la”. Dugu Nàna Sigi ka Kε “n teri ka dugu” ye o cogo la. Da teliya de y’a To bi a bε Fɔ Teredùgu.

Dugu dugutigiya

Laadala-dugutigi-ko de Bε Teredùgu. Dugutigiya bε Jamu kelen ka bolo kan. Ni dugutigi-kɔrɔ Sara kura de bε Sigi. Ankari Sogo de ye dugu sìgibaa fɔlɔ ye. Sὲnεkεla tun don. A bɔra Cilapanŋa ka Na 1941 sàn. Yen dugutigikɔrɔw ye: Ankari Sogo, ale sàn 25 Kε, Sεgε Sogo, ale ye sàn 35 Kε dugu 'kùn na. Mɔgɔ min Bε dugu 'kùn na bì o ye Musa Sògo ye. Dugu in tùn Bε Poromu ka mara 'kɔrɔ.

Dugu bònya

Teredùgu mɔgɔ ye 1000 ni kɔ ye bi. Dugu b’a sìgiyɔrɔ fɔlɔ la ni ye.

Dugu siyako

Siya min bɛ Teredùgu o ye dɔgɔnɔ de ye. Yen jamuw ye: Sògo, Arama, Jibo, Sangarε, Tesuge ye. U sinankunw ye bosow, jibo ani Sɔkanda ye. Furusira b’u ni ɲɔgɔn 'cε dugu 'kɔnɔ yen.

Dugu baarako

Teredugukaw fana bɛ sὲnɛ Sɛbɛkɔrɔ-kɛ. Yen sὲnεfεnw ye: keninke, kàba, saɲɔ, malo tiga, tiganinkuru, ɲimikala, gajaba, bananku, woso, je, bàra, galama, ʃɔ, zɛrɛ, kurubaga, dà, kɔɔri. O tɛmɛnen kɔ, u bɛ jiriba dɔw fana Turu i n'a fɔ: mangoro, lenburu, buyagi, manje, ʃiniwajiri ani ntɔmɔnɔ.Yenkaw bɛ nafɛnsὲnɛ-nakɔninw fana Bɔ sɔn. O nakɔnin ninnu na u bɛ fòronto ni jaba, ɲugu, tamati, nkɔyɔ, salati, ʃù, pɔmitɛri, gan, kɔnkɔn, nanaye, melɔn ani sira Sὲnɛ yen. Sὲnɛ kɔ fɛ, u bɛ baganmara fana Kɛ. U ka bagan marataw ye misi, fàli, bà, saga, wùlu, sò ani jakuma ye. Kamanmafɛnw fana B'a la i n'a fɔ: kami, ʃɛ,tonkɔnɔ ani jɛnɛntubannin. Baganmara kɔ fɛ, mɔni fana bɛ Kɛ Teredugukaw fɛ. O Mɔni ye laadalamɔni ye. Yen laadalamɔni bɛ Kɛ fàlaw ni kɔ̀w la. A yɔrɔ ninnu mɔnikɛminɛnw ye bese, paporo, doolen ani jɔ. Teredugukaw bɛ jago fana Kɛ ka Fàra ninnu kan. U ka jago ye butigifɛnfeere, sὲnɛfɛnfeere, jiridenfeere ani baganjago ye. Sugu tε Teredùgu. Bololabaara dɔw bɛ Kɛ Teredugukaw fɛ i n'a fɔ: ŋunanda, segereda, ciyan, sìgilandla, kalakadla, sansaradla, dabadla, murudla, bɔgɔdagadla ani sὲnɛkɛminɛ wɛrɛ. Donsoya bɛ Kɛ yen fana. Yen baara sinsinnen don sεnε ni baganmara kan.

Dugu fὲɛrɛko

Teredugukaw bɛ sògobaw Minɛ walima k'u Fàga. Olu fàgalanw ye: marafa, bese, sɔgɔlan, waraminɛ-nɛgɛ, nkalaɲɛ, fɛlɛbɔ, lɛjuru ni dɔw k'o ma ko fɛrɛn ni basaminɛ-nɛgε, jakumaminɛ-nɛgɛ, wosen ani wùlu ʃuli a sògo masina na. Yen, u bɛ kɔ̀nɔw Minɛ walima k'u Fàga ni manabɛlɛ, ntɛfɛrɛ, wɔlɔjuru, gɛnni ni furabuluda ni samakaminɛ-fankan, a kɔnɔ masina nɛgɛni ni fεn wɛrɛ ye, ʃìladɔn mana dali ani jagi sirili kɔ̀nɔ masina 'ɲɛ. U fana bɛ ncɔlɔw, jonbori, gɛnni ani koronni Kɛ k'u ka sokɔnɔ-baganw Minɛ.

Dugu yiriwaliko

Kokura nalenw dugu in kɔnɔ olu ye : Лɔʃimansin, jabaranin, kɔɔrisugu, tlebarika-walan, kalalikɛkɛmansin, kɛnɛyasow ani moto, latigεdɔn, senfεjuru.

Baaɲumankɛtɔw minnu ni dugu bɛ baara la bi olu ye Yεrεdɔn, Fantajigifa Kεsu ani εmεsεri kεsu ye.

Baaɲumakɛtɔn minnu ni dugu Delila ka baara Kɛ ɲɔgɔn fɛ olu ye Pεdεru silakayεri (kàlanko : balikukalan), Wɔrd wizɔn (ʃεmara ni nakɔbaara yiriwali) ani CMDT (sεnε, baganmara yiriwali) ye.

Dugu kàlanko

Teredùgu lakɔlikalan Dabɔra 2005 sàn . Yen lakɔli ye dugu ta ye. San 4 kalan don. Balikukalan ye kelen ye w’a Dabɔra 1992 sàn. Blonkɔnɔkalan fana bε yen. Blonkɔnɔkalan Nàna Teredùgu fɔlɔ nka lakɔlikalan fanga de ka bòn.

Dugu batoko

Silamɛya Dònna Teredùgu Mamayaru Samakan de fɛ. Misiri 3 bɛ yen. Silamɛya kɔ fɛ, laadabato dɔw bε yen. Olu ye ntomisun, ɲunun ye. U batoyɔrɔw ye ntomisunba ni dugubɔlɔturuyɔrɔ ye.

Dugu in tεnε ye suruku ye.

Dugu ɲεnajεko

Kɔɲɔ, laadalakow, tɔnɲɛnajɛw, seliw, sanyεlεmaw ani sankunbεn ye Teredugukaw ka ɲɛnajɛlakow ye. U ka o ɲɛnajɛ ninnu fɔlifɛnw ye nkɔnin, flen, gita, bàra ani dunun ye. Nka ɲɛnajɛfɛn kɔrɔ dɔw fana bɛ yen i n'a fɔ bɛlɛta, nparibɔ, fɛrɛn, juruden, nten, gana, gayala, calaya, numajiganiŋun, kuwεnuŋun, ʃεnta ani kɔlɔci. Teredugukaw ka nin ɲɛnajɛ ninnu bɛ Kɛ cɛkɛnɛcɛw de kan.

Dugu kungoko

Teredùgu kungo kɔnɔ, jisigi-yɔrɔw ( dàla), jiriw ani kungofɛnw de Bɛ yen. Dugu in na, dàla ye 2 ye. Jisigi-yɔrɔ ninnun na fɛn minnu bɛ Sɔrɔ yen : manɔgɔ, npɔliyɔ, ssalen, ntɛbɛn, samu, kɔnkɔn, zeku, zàra, wulujɛga, bilinkitin, sajɛgɛ, nàna, baman, ntigin, dodo, talaka, nfanan ; bàma, kaana, koorokaara, ntori, wondo.

Jiriw : jala, bànan, sanan, genun, nkaba, dingɛ, gele, npeku, zaban, nsira, bumu, ʃi, nɛrɛ, sebe, toro, balazan, kɔlɔ, ntabakùnba, koro, woo, ntɔngɛ, ntege, zɛrɛninjɛ, nkalama, danga, sunsun, zɛkɛnɛ, zaajɛ, nten, ɲama, ngùna.

Kungofɛnw : sinɛnnin, bàla, minɛn, nkolonin, warabilen, suruku, miniɲan, dànkalan, ntomisa, nkorogo, duga, kungokami, wɔlɔ, bunun dingon, tentanin, baninkɔnɔ, tònkanjɔ.

Teredùgu kùluw tɔgɔ flε : kuluyɔrɔ, cεncεn