Лɛnɛmacogoya flàw
Лɛnɛmacogoya flàw Ye ‘gòlonugunw jàsigilenw ye minnu fàrifunteni bɛ Yὲlɛma yɔrɔ n’a cogoya fɛ i n’a fɔ fòofofɛw. U fàri sumanen dòn k’a Nɛɛmaya min b’a To a tɛ Jà. fyew. Лɛnɛmacogoya flàw fànba Ye sènnaani-mafɛnw ye. U dɔw ye ntòri sènjanw, ntòriŋɛɲɛmaw, sùlantɛrɛw…
Лɛnɛmacogoya flàw suguya 6200 ‘hakɛ Bɛ ‘jyɛn ‘kɔnɔ. U fànba Bɛ kὲmɛmɛtɛrɛ 10 ni 20 ‘cɛ jànya la. U la fitininw Ye ntòrininw ye minnu tɛ ‘kὲmɛmɛtɛrɛ 1 Sɔ̀rɔ kà Caya. K’a Sɔ̀rɔ Zàpɔnjamana sùlantɛrɛ kùnbaba dɔw ‘mɛtɛrɛ 1,5 la.
U fànba ‘fana Bɛ Sɔ̀rɔ nɛɛmama-yɔrɔw la i n’a fɔ sanji bɛ Nà kungo minnu na kosɛbɛ, kɔ̀daw, dàladaw ani badaw. Dɔw Bɛ yèn i ko Zàpɔn sùlantɛrɛbaw tɛ Sɔ̀rɔ ‘yɔrɔ wɛrɛ la ni jikɔnɔna tɛ. Olu de b’u ka ɲɛnamaya bɛɛ Kɛ ji ‘kɔnɔ. K’a Sɔ̀rɔ a dɔw bɛ Balo sahelikungow la. Olu Ye ‘ntòriw ye minnu bɛ Se kà sanji bìnni Kɔ̀nɔ ‘kalo caman ‘kɔnɔ k’a dònnen To dùgu jùkɔrɔ ni ‘mɛtɛrɛ 1 ye. U tɛ Ye kɔ̀gɔji la abada.
A kùnbabaw bɛ Balo sindila-misɛnninw (ɲinɛw); kɔ̀nɔw; jɛgɛw walima fòofofɛnw (basaninw, sàninw). Dɔw bɛ fɛɲɛnɛmaw, kɔ̀tɛw walima ntùmuw Dun. Nὲn Bɛ ntòri tla bɛɛ la u bɛ min Seri kà Bɔ u da ‘kɔnɔ fɛnw mìnɛni kàn ma. Sùlantɛrɛ dɔw yὲrɛ nὲn ka jàn u yὲrɛbakun ye. Ntòridenw balocogo ni ntòribaw ta Tɛ ‘kelen ye. U bɛ jilabinw Dun kà Caya. Minnu bɛ Bɛ ‘fanfan ‘kelen bɛ Se kà ‘ɲɔgɔn Dun ni dumuni T’u ‘bolo.
Nfogonfògonw Bɛ a kɔ̀rɔbalen fànba la. O la sa olu ka ɲɔni ka nɔ̀gɔ. U bɛ Лɔ ni ‘kisilan wɛrɛw ye i ko u gòlow. Ninan bɛ Tὲmɛ u gòlo fὲ kà Tlen kà Taa jòli la. U ‘fana bɛ fyɛn Sàma ni u daw ye. Ntòriw bɛ Лɔ nin cogo suguya sàba la. Ntòridenw, n’olu ka ko bɛɛ Ye ji ye, olu bɛ Лɔ n’u ɲangew ye.
Лɛnɛmacogoya flàw kuntanw Ye ‘gòlonugunw ye ‘ku Tɛ minnu na. Olu de ka ca kosɛbɛ. U bɛ 4000 ‘ɲɔ̀gɔn Bɔ. U fàri cὲlen dòn wa ‘sèn naani B’u la. U kɔsenw kà jàn ni k’u Bònya min b’a To u bɛ Pan. Ntòriɲɛɲɛnw bɛ Taama kà Caya.
Sùlantὲrɛw
Olu Ye ‘kumaw ye minnu fàrikolo lasàmanen Bɛ, ‘sèn naani B’u la wa u ku ka jàn dɔɔni. U bɛ Ye kà Caya girin kàn wa n’u Bɛ ji la, u bɛ Nɔ n’u fàri Tàngoli ye i n’a fɔ sàw b’a Kɛ cogo min na.
Dɔw yὲrɛ Bɛ yèn, olu ku n’u sènw bɛ Bìn. Minnu Binna ‘dɔ bɛ Tla kà Bɔ olu nɔ̀ na.
Olu dennama ni kuntanw ta Tɛ ‘kelen ye. Olu Ye sògodunnaw de ye. U caman bɛ Balo fɛnɲɛnɛmaw de la.
Sènntanw
Sènntanw Ye gòlonugunw ye minnu ma ca kosɛbɛ. U fàri lasàmanen dòn wa ‘sèn T’u la. U bɛ Sɔ̀rɔ fùntenima-yɔrɔw la. U bɛ Balo dùgukolo jùkɔrɔ ani kɛnɛ mà kungow la. U bɛ wò Sèn ni u kùnkolow ye walima kà Dòn furabuluw jùkɔrɔ. U ɲɛw ka dɔgɔ wa ‘ɲɛ T’a dɔw la ‘yɛrɛ.
K’a Sɔ̀rɔ ɲɛnɛmacogoya flàw kɔ̀rɔbalen fànba bɛ Sɔ̀rɔ dùgukolo kàn ni nfogonfògon ye, u dennama bɛ Balo ji ‘kɔnɔ ni ɲànge ye. Лɛnamako flako bɛ Fɔ o yɔrɔ la (grὲki la, amphi = fànfla fὲ, bios = ɲɛnamaya).
→ Лɛnɛmako flà fànba bɛ fan Da (fandalaw). Fanw bɛ Ton ‘ɲɔgɔn ‘kɔ i ko kɔnɔkisɛ. O fan ninnu bɛ Da jiw kà Caya walima dùgukolo sumaya-bamayɔrɔw la. I bɛ Tɔrɔ ji la kà Kɛ denw ye. ‘Denw dòn minnu fàri lasàmanen Bɛ nkà ‘sèn T’u la ɲànge kɛrɛbɛtɛ. Ni fanw dalen Tɛ ji la, kɔ̀rɔbalen dɔ b’a wàsa Dòn u tàli la kà Taa ji la sani u tɔrɔli ‘cɛ. Amerik wòrodugu ntòri dɔw dennama bɛ Kùnu cὲman fὲ. U bɛ To u fà ‘kɔnɔ fo kà N’u Kɔ̀rɔbaya.
→ A dɔw fan bɛ Tɔrɔ u ‘kɔnɔ. Mùsomanw Tɛ fan Da kɛnɛ mà, fanw bɛ Tɔrɔ u kɔnɔbara la. Ni fan Tɔrɔla, denw bɛ Kɔ̀rɔbaya. Sùlantὲrɛ dɔw mùsoman bɛ denw Wolo ji ‘kɔnɔ. Girinkan-ntòri dɔw ‘fana bɛ ‘den Tɔrɔ minnu bɛ Bɔ u fὲ ‘don kelen ‘kɔnɔ nkà o n’a ta bɛɛ u ka mìsɛn.
Denw dànfaralen dòn ka Bɔ kɔ̀rɔbalenw na kosɛbɛ. ‘Sèn T’u la, ku jan ni ɲàngew B’u la minnu b’a To u bɛ Лɔ ji la. U kɔ̀rɔbaya waati, u bɛ Yὲlɛma ka Taa fὲ. kuntanw yὲlɛmacogo flɛ nìn ye:
– ɲàngew bɛ Tunu, nfogonfògonw bɛ Bɔ;
– kɔsenw bɛ Bɔ;
– kɔsenw bɔlen ‘kɔ, ɲɛsenw bɛ Bɔ;
– ntòri dɔw ku bɛ Dòn, kumaw ta bɛ To a nɔ̀ na kali n’u Kɔ̀rɔbayara.
Sèntanw dennama tɛ ‘sèn Bɔ u kɔ̀rɔbayatɔ. O la, u kùnkolo kɔrɔ ɲànge de b’u Dànfara kà B kɔ̀rɔbalenw na.
Dɔ Fàra I ka dɔnta kàn
→ ntòrisènjan ni ntòriŋɛɲɛma
→ kolomaw
Bɔyɔrɔ: Microsoft Encarta 2009
Blàdon : 2020-06-09 Yɛlɛmako laban : 2022-03-07
