Koyaala

Dugu yɔrɔfɔli

Koyaala ye Baninkɔ dugu dɔ ye. A bɛ Kulukɔrɔ marabolo la. O mara in kɔnɔ, a bɛ Joyila kolomi de fɛ. A n’o kubedugu cɛ ye bam 80 ye. A bɛ gàlodugu min fɛ, o ye Bankɔ ye, a n’o cɛ ye bam 15 ye. N’i bɛ Bɔ Bamakɔ i bɛ forobasira 6nan Minɛ k’i Kunda Faana kan. N’i Sera yen, i bɛ Fara i kinin fɛ k’i Kunda Joyila kan min ni Faana cɛ janya ye bam 45 ye. I bɛ Bɔ Joyila ka Na Ŋolo bugu, bam 40. N’i Sera yen, i bɛ Fara i ɲuman fɛ ka banakɔsira Minɛ, bam 25. I bε Tεmε Bankɔ kan, i bε bam 7 Boli Bankɔ ni Kàafla cε. I bε Bɔ yen ka Na Tubala, bam 4, ka Bɔ Tubala ka Sɔrɔ ka Don Koyaaladugu kɔnɔ.

Dugu ni kɔrɔn cε Klε de bε yen, tlebi fε Tubala, kεɲεka fε Kunabugu, worodugu fε Kelekele.

Dugu tɔgɔko

Koyaala sigili ni sisan cε ka jan. Kabi lawale dugu in tɔgɔ ye Koyaala ye. Tɔgɔ in yεrε Sɔrɔ la mɔgɔ dɔ tɔgɔ de fε ko « Koya ». Dugu in sigibaa ye Dɔnεmε Male ye. A Bɔra Sorofin Bla mara la ka Na. Donso tun don..

Dugu dugutigiya

Koyaalakaw ka dugutigiya ye làadalata ye. A bɛ jàmu kelen ka bolo kan n’o ye Male ye. Olu fɛ ye dugu tigiya bɛ Na kɔrɔya-kunda. Ni min ka Kɔrɔ dugu cεbɛε ye, o de bɛ Sigi. Ni dugutigi Fatura, dugutigi kura bɛ Sigi kalo sàba o kɔ fɛ. Koyaala dugutigi kɔrɔw ye : Madani, Bakari, Madu Fagula, Fanfɔlɔ, Cεfɔlɔ Ɲinabacε. Ninnu bεε tun ye Malew ye. Mɔgɔ min bɛ dugu kun na bi, o ye Fuseni Male ye. Koyaala tun bɛ jàmanatigidugu min ka mara kɔrɔ, o ye Klε ye

Dugu bonya

Koyaala ye kin 3 de ye : Fàgula, Ncɔsela, Ntabakɔrɔ. Mɔgɔ 2200 de b’a kɔnɔ bi. A sigikɛnɛ bonya ye bam 2 ye kɛrɛ naani na. Dugu in b’a sigiyɔrɔ kɔrɔ la nin ye.

Dugu siyako

Koyaalakaw ye bamananw ye. Yen jàmuw ye : Màle, Fɔnba, Mariko, Kɔnε, Jara, nka furumusow jàmuw t’o la.

Sinankunya b’u ni Tarawelew, Danbεlεw, Dunbiyaw,Kulubaliw ani Baalow cε. Furusira b’u ni dugu minnu cε olu ye : Klε, Kunabugu, Kɔnfɔn, Bankɔ, Kàafla.

Bamanankan dɔrɔn de bε Fɔ Koyaala.

Dugu baarako

Baara caman bɛ Kɛ Koyaala i n’a Fɔ sɛnɛ, baganmara, jàgo, donsoya, nùmuya.

Forosɛnɛ : keninke, sàɲɔ, kàba, màlo, tiga, tiganinkurun, ɲimikala, gajaba, ku, bananku, woso, je, bàra, galama, ʃɔ, zɛrɛ, kuruba (jabere), danan, bɛnɛ, dà, kɔɔri.

Nakɔsɛnɛ : mangoro, buyagi, manje, bananku, jafarana, jabibi, sebe, lenburuba, lenburukumu, mandiriye, namasa, tamati, nkɔyɔ, jaba, salati, ʃù, nanaye.

Jàgo : sὲnεfεnw, fìnifeere, butigifeere.

Donsoya : donso caman bε yen wa donsobolodon fana bε Kε yen.

Nùmuya : nùmucεw ka baara ye nεgεfaga, dàbadla ani zundla ye ni ka nùmumusow ta Kε dàgadla ni cεεrεdla ( lεfε) ye.

Baganmara : misi, bà, saga, ʃε, kami, tonkɔnɔ, sonsan, fàli, sò, wùlu, jakuma.

Bololabaara minnu bɛ Kɛ Koyaala olu ye : ŋununda, segereda, ciyan, sigilandla, kalakadla, sansaradla.

O kɔ fε sugu fana bε yen. Yen sugudon ye tàrata ye.

Baara ninnu bεε la, sɛnɛ de y’a la fanba ye.

Dugu fɛɛrɛko

Fɛɛrɛ minnu bɛ dugudenw bolo kungokɔnɔw fàgali la olu ye : manabɛlɛ, ntɛfɛrɛ, wɔlɔjuru, wɔlɔgɛn, furabulu samani ka wɔlɔ Minɛ a fan kan, dingɛ tigɛli ka wɔlɔfan Bla o la, ʃiladɔn mana dali, buturu.

Sokɔnɔfɛnw minɛni : ncɔlɔ (ka misiden Dabɔ sin na), jonbori (ka juru ncoma Fili misi ɲɛ), ka bagan masina Nɛgɛn ka Don a kɛyɔrɔ la walima k’a Gɛn ka Minɛ.

Лɛlakegunyakow : ncankoroda, finisɔgɔ, lokaloka, bɔfle, gɛnkurunin.

Dugu yiriwaliko

Kokura nalenw dugu in kɔnɔ olu ye : Лɔʃimansin, jabaranin, kɔɔrisugu, tlebarika-walan, kalalikɛkɛmansin, kɛnɛyasow ani moto.

Baaɲumankɛtɔw min ni dugu bɛ baara la bi o ye EAU VIVE (saniyako) ye.

Baaɲumakɛtɔn min ni dugu Delila ka baara Kɛ ɲɔgɔn fɛ o ye EAU VIVE ye.

Dugu kàlanko

Kàlanko siratigɛ lakɔlikalanDaminεna Koyaala 1997 sàn. Dugu ta tùn don o waati la nka kabi 2006 sàn a Kεra foroba ye. Kelen don wa san wɔɔrɔkalan don. O kɔ fɛ madarasa kelen bɛ yen. O fana ye sàn 6kalan ye dugu fana ta don. Blonkɔnɔ-kalanso kelen fan bε yen.

Blonkɔnɔ-kalan de Donna fɔkɔ nka lakɔlikalan fanga ka bon kosεbε.

Dugu bàtoko

Diinɛ min bɛ Koyaala, o ye silamɛya ye. Diinɛ in donbaaw ye Numucε Male ni Baafin Male ye. Misiri 5 de bɛ Koyaala.

Dugu in tεnεw ye : waraninkalan, nkelekanin (ɲinε), kaana.

Dugu ɲɛnajɛko

Fɔli sugu minnu bɛ dugu 'kɔnɔ o dɔw Flɛ: Bari, jidunun, ntalen, kolonkolon, bala, boyi, kariɲan.O fɔliminɛn ninnu bɛ Tà ɲɛnajɛ minnu na olu ye seliw, furu gintanw, kamalenw ni sungurunw ka ʃufɛ-ɲɛnajɛw, denkundiw a n'o ɲɔgɔnnaw.

Farikolo-ɲεnajε sugu min fanga ka bòn Koyaala o ye ntolatan ye. Denmisɛnw ka ɲɛnajɛfɛn wɛrɛ minnu bɛ yen n'u fanga bɛ ka Dɔgɔya ka T'a fɛ olu ye fɛrɛnfunun, berefili, bolominɛ-tlon, bɛlɛta, inɛɛri, nten, tugu.

Nin ɲεnajεw bεε bε Kε fεrεkεnε de kan.

Dugu kungoko

Koyaala kungo kɔnɔ, jisigiyɔrɔw (ba 1, dàla 5, kɔ 1, jɛ 1, fàla 1), jiriw ani kungofɛnw de bɛ yen.

Jisigiyɔrɔ ninnun na fɛn minnu bɛ Sɔrɔ yen : manɔgɔ, npɔliyɔ, ssalen, ntɛbɛn, samu, kɔnkɔn, zeku, zàra, wulujɛga, bilinkitin, sajɛgɛ, nàna, baman, ntigin, dodo, talaka, nfanan ; bàma, kaana, koorokaara, ntori.

Jiriw : jala, bànan, sanan, genun, nkaba, dingɛ, gele, npeku, zaban, nsira, bumu, ʃi, nɛrɛ, sebe, toro, balazan, kɔlɔ, ntabakùnba, koro, woo, ntɔngɛ, ntege, zɛrɛninjɛ, nkalama, danga, sunsun, zɛkɛnɛ, zaajɛ, nten, ɲama.

Kungofɛnw : sinɛnnin, bàla, minɛn, nkolonin, warabilen, suruku, miniɲan, dànkalan, ntomisa, nkorongo, duga, kungokami, wɔlɔ, bunun dingon, tentanin, baninkɔnɔ, tonkanjɔ.

Dugu in kungodaw tɔgɔ flɛ : tukulen, gelejo, bonon, ncɔjan.

Koyaala kùlu ye fla ye. Olu Tintinba ni Nkɔlεkulu ye.

Dugu kaburudoko

Kaburudo 4 de bɛ Koyaala. Mɔgɔkɔrɔbaw ta ni denmisεnninw ta. U bεε bɛ dugu ni kεɲεka cɛ.

Dugu waatiko

Koyaala, waatiwbɛ Fɔ ɲɔgɔn kɔ ni samiɲɛ ni tltma ye sanko siratigɛ la. Sanji hakε ye bl 800 ye sàmiɲε kelen kɔnɔ. U bɛ Fɔ ɲɔgɔn kɔ ni fonɛnɛ ni fùnteni ye waati kalaya siratigɛ la. Fùnteni sannadan ye 45 ye nin ka nεnε dugumadan Kε 7 ye. Samiɲɛ ni tlema cɛ, kawulɛ de bɛ yen. O bɛ ɔkutɔburukalo ni desanburukalo cɛ.