Dɔnniya fòrobayali jὲmukan tàko 20nan
Sannadɔn: Tlè kùnkanfaamuyaw
1. Tlè kofɔli
- Tlè Ye ‘dòolo ye min bɛ mɛnɛnni dànmantan na a bònya fɛ;
- Dòolo fɛn o fɛn bɛ Ye mɔ̀gɔ fɛ kàbakolo la, tlè y’olu ɲɔgɔn de ye dùgukolokanfɛn bɛɛ ka ɲɛnamaya sìrilen dòn min na ;
- Dòolo dòn min fùnteni bɛ Jɛnsɛn a dafɛkɛnɛ ‘kɔnɔ fo kà Se fo bm miliyari 6 ɲɔgɔn ma ;
- A dafɛkɛnɛ ‘kɔnɔ, sannakolo fɛn o fɛn Bɛ yèn a y’a fànga Kɛ k’o bɛɛ Blà a laminini na : màntonw b’o la, kùndunninw ani sannakolonin ;
- Tlè ni dùgukolo fùrancɛ jànya mankanmannin ye bm miliyɔn 150 ye ;
- Ni tlè ye yeelen min Fìli, o bɛ sanga 8 ni ‘kɔ de Kɛ nàli la yànni a ka Se dùgukolo ma ;
- Tlè ni dùgukolo cɛ jànya Tàra kà Kɛ sannafɛnw ni ɲɔgɔn cɛ jànya sumanan da fɔlɔ ye: Sannafɛnw fùrancɛ sumanida ;
- Tlè ni dùgukolo ani kalo ka bɔnnɔna kɔnɔna na, ni kalo Nàna Tὲmɛ tlè ni dùgukolo ‘cɛ sàbanincɔri la tùma minnu na, o bɛ tlè nɔɔrɔminɛ Bange dùgukolo kan sanga 8 ɲɔgɔn ‘kɔnɔ.
2. Tlè ni dòolo tɔ̀w cɛ Bɛ cogo di ?
- Tlè ni ‘dòolo wɛrɛ minnu ka surun ɲɔgɔn na o Ye dòolokulu dɔ ye minnu Ye cὲ sàbanin dɔ ye kàbakolo la : Santori A, Santori B ani Santori C ;
- Santori A de y’u la gὲrɛlenba ye an ka tlè in na ale min yeelen bɛ yeelensan 4, 23 Kɛ bòli la sàni a ka Se an ma yàn ;
- Kàbakolo la, tlè ɲɔgɔn yeelenbɔla tɛ yèn k’i To dùgukolo kan kà Santori A ni B Da a kan ɲɛdya la.
3. Tlè bàrisogoko
- Tlè bɛ Jàte kà Kɛ fɔ̀lɔkɔ kulukutuba de ye fùnteni ɲàgalenba bɛ min ‘kɔnɔ ;
- Tlè mànfɛnw na fànba ye fɛn flà ye : jilan (92%) ani tlèlan (7,8%) ;
- ‘Mànfɛn murumurunin dɔw bɛ Fàra jilan ni tlèlan kan : ni bàli, ninan, ani fìnnan.
4. Tlè ka mɛnɛnni sababu
- Tlè Ye tasuma soba de ye min mɛnɛnni sababu bɛ Bɔ jilan yèeleli la kà tlèlan Bange ;
- Tlè fùnteni juguya bɛ Se 6000 hakɛ ma a kùnnana na ;
- A cɛmancɛ la, fùnteni juguya bɛ Se miliyɔn 15 hakɛ ma ;
- A fuluku la, fùnteni bɛ Yὲlɛn kà Se miliyɔn 1 hakɛ ma ;
- Yèeleli kɛ o kɛ, jilan kolo 4 bɛ Yèele kà tlèlan kolo 1 Bange ;
- O yèeleli bɛ barika belebele Bange ;
- Tlè ka mɛnɛnni bɛ jilan tɔni miliyɔn 600 de jèni kɔmi o kɔmi ‘kɔnɔ.
5. Tlè bangecogo n’a sàcogo
- ‘Shìsan hakɛ min Dira dalikɛnɛ ma Big Bang fɛ, sàn miliyari 13, o tlayɔrɔ 3nan bɛ Лini kà Kɛ tlè bangelen shìsan ye : sàn miliyari 4,6 ;
- Tlè bɛ Shàn min ‘kɔnɔ, ko nɔnɔkɛnɛsira, ni dɔw ko a ma ko tlèmasira ni sàmiɲɛsira, a cookolen dòn o fὲnsɛ dawoloyanfan na. A ‘kun Bɛ shàn cɛmancɛ kan ;
- Tlè b’a shì tlancɛ la sisàn, bàri a ka mɛnɛnnifɛnw tɛ na Mɛnɛn kà Ban yànni sàn miliyari 5 ‘cɛ ;
- Tlè mɛnɛnnanw mana jèni kà Ban waati min na, a laban bɛ Ncɔn kà Kɛ ‘kundunnin jɛman ye.
6. Dodaɲɛ kura fɔlenw kùnɲɔgɔnw dili fransɛkan na
barika = énergie
big Bang = Big Bang
dalikɛnɛ = univers
fuluku = couronne solaire
kolo = noyau
kùndunni jɛman
nɔnɔkɛnɛsira
sannadɔn = astronomie
sannakolonin = astéroïde
shàn = galaxie
tlèmasira ni sàmiɲɛsira = voie lactée
yèeleli = fusion
Sunkofɔlan
Microsoft Encarta Collection, 2009, Galilée (savant).
Microsoft Encarta Junior, 2009, Galilée.
Blàdon : 2023-12-01 Yɛlɛmako laban : 2023-12-09
