Tariku >
Jyɛnkɛlɛ ʃyὲn fɔlɔ
Tariku la, jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ Kɛra ‘kὲlɛ fɔlɔ ye min ma jyɛn jàmana ‘ʃi To. A da Mìnɛna 1914 sàn utikalo la kà kùncὲ ni ‘bolonɔbla ye bὲnkansɛbɛn na 1918 sàn nowanburukalo 11 Retɔnde ‘kɔnɔ.
I. Mùn tùn Bɛ Erɔp ‘kɔnɔ sàni jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ kà da Mìnɛ ?
Sànkɛmɛ tan ni kɔ̀nɔntɔnnan banwaati la, Erɔp jàmanaw tùn B’a fɛ kà dɔ Fàra u ka fàngaboliyɔrɔw kan. U ye fàra-farali Dabɔ ɲɔgɔn kan walasa u bɛ Tànga ɲɔgɔn ma kὲlɛ la. O la, nìn fàraɲɔgɔnkan boloba flà nìnnu tùn Bɛ yèn :
- Fransi, Irisila àni Angletɛri òlu tùn Ye jyɛn ‘fànga fɔlɔ ye. U ka jὲkulu tɔgɔ tùn Ye ko sàbaninbɛn ( la Triple-Entente) u fànga tùn ka bòn kosɛbɛ.
- Alemaɲi, Itali àni Otrisi-ongri òlu tùn bɛ Weele ko sàbaninjɛ (la Triple alliance).
II. Mùnna kὲlɛ da Dònna ?
1914 sàn zuwɛnkalo tlè 28, Franswa Fɛrdinan min Ye Otrisi-ɔngri màsafanga cɛntaden ye, o Fàgara Saraewo, Bɔsni Ɛrzegonfinn jàmana kan. A Fɔra o waleya in ma ko Sarazewo « Bìnkanni ». O waleya in ye fùruku-furuku Dòn jàmanaw ni ɲɔgɔncɛkoɲɛw la fo Otrisi-ɔngri ye kὲlɛ Bìn Sɛrbi kan a sàn kelen in zuluyekalo tlè 28. Almaɲi B’a ta ‘fàn kà Angletɛri ni Fransi àni Irisila Kɛ u ta ‘fàn, òlu Sèndònna ‘jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ la sàn utikalo daminɛw la k’u To ɲɔgɔn ‘bolo.
‘jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ tùn Ye dàncɛko-kɛlɛ de ye :
Fransi tùn B’a fɛ kà Alzas ni Lorɛnn Fàra a ka dùgukolo kan tugun, òlu minnu tùn Mìnɛna ale la 1871 sàn na Alemaɲi fɛ. O y’a Sɔrɔ fana ko Otrisi-ɔngri jàmana ani Irisila tùn fɔlen dòn ɲɔgɔn ‘kɔ k’o sababu Kɛ ù bɛɛ tùn B’a fɛ kà Mɔngoli Fàra u ka màra-dugukolow kan.
Sɔ̀rɔkokɛlɛ tùn dòn fana :
Izini tùn Bɛ jàmana minnu na, Fransi ni Angletɛri, àni Almaɲi, òlu ka kὲlɛ wulikun tùn ye kà se Sɔ̀rɔ walasa ù na sugu kuraw Sɔ̀rɔ kὲlɛ bannen kɔ fɛ.
II. Jàmana jumɛnw ‘sèn Dònna kὲlɛ la ?
1914 ni 1918 ‘cɛ, jàmana 32 ye kὲlɛ Kɛ minnu na, 28 tùn Bɛ Sabaninbɛn jìgiya la. Mìsali la, Itali Bɔra Sàbaninjɛ fàn fɛ 1915 kà Nà Fàra Sàbaninbɛn kan ani Rumani. Sàbaninbɛn fana ye Etazuni ni ʃin ka dὲmɛ Sɔ̀rɔ 1917 sàn na. Otomann màsafanga ni Bilgari dɔrɔn de Fàrala Almaɲi ni Otrisi-ɔngri kan.
III. Kὲlɛ Kɛra yɔrɔ jumɛn ni jumɛn ?
‘jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ ɲɔgɔnsɔrɔ fànba Kɛra Erɔp gun kan kὲlɛda flà la :
Tlèbinfɛkɛlɛda : o kὲlɛw Kɛra Fransi ni Bɛlzik.
Kɔrɔnfɛkɛlɛda : o kὲlɛw Kɛra Irisila.
Лɔgɔnsɔrɔ wɛrɛw Kɛra jyɛn fàn tɔ̀w fɛ i n’a Fɔ Itali, Azi, Almaɲi ka yɔrɔ màralenw Fàrafinna ‘kɔnɔ, Balkan gèjiw la, ani Erɔp Kɔrɔnyanfan fɛ.
IV. Mùn de Kɛra Fransi ?
1914 sàn kawulɛda fɛ, Almaɲi ye Fransi kὲɲɛkayanfan Mìnɛ kà Bɛlzik Fàra o kan. A kὲlɛfànga wulilen barika tùn ka bòn fo fransikaw ye kὲlɛkɛ-bolifɛn sugu bɛɛ bɔli yàmaruya Di kà kὲlɛcɛw Dòni kà Taa kὲlɛda la. Farasutakisiw ‘sababu la, alemaw Sera kà Lajɔ yɔrɔ laban na bam 40 sàni Paris dùgukɔnɔna ‘cɛ. O wulikayaala-kɛlɛ in kɔ fɛ, kὲlɛda ba Sìgira. Sira minnu Dlàra sàn laban na, òlu Tora ù nɔ̀ na 1915 sàn. Kὲlɛbolo bɛɛ ye tàrabaw Sèn walasa k’u yὲrɛ Tànga jugu ma. Kὲlɛ Nàna Kɛ yɔrɔninkelen-kɛlɛ ye. 1915 ni 1917 ‘cɛ, kὲlɛbolow b’a Лini k’u juguw ka fὲɛrɛ Cyɛn walasa k’o fànga Ban. Fàgaliw bɛ Kɛ u kàriyɔrɔw la ɲɔgɔn na. Nkà sebaa jɔnjɔn tɛ Dɔn fàn flà ʃi ni ɲɔgɔn ‘cɛ Kariɲɔgɔnnaba minnu Kɛra a ‘sèn fɛ, òlu ye :
- Artwa kariɲɔgɔnna 1915 sàn ;
- Wɛrdum kariɲɔgɔnna 1916 sàn, min na fransi màa 380 000 Bɔ̀nɛna u ni na, dɔw Joginna, dɔw yὲrɛ ‘fana Tununa. 335 000 fana Kɛra tèn alemaw la.
O kariɲɔgɔnna in de ‘sen fɛ fransikaw ka Kὲlɛmasa Petɛn de tɔgɔ Bɔra.
- Sɔm kariɲɔgɔnna 1916 sàn.
1918 sàn, wulikayaala-kɛlɛ da Mìnɛna tugun Itali min Labanna Sabaninbɛn ka sesɔrɔ la.
V. jyɛnkɛlɛ fɔlɔ Nàna ni kὲlɛfɛɛrɛ kura jùmɛnw ye ?
Tàraba : o Ye dìngɛ ye min bɛ Sèn kὲlɛcɛw fɛ kà Jìgin a ‘kɔnɔ walasa k’u yὲrɛ Tanga jugu ma àni k’u ka kὲlɛdaga Lakana. Nὲgɛŋɔnin bɛ Dòn un ɲɔgɔn ‘cɛ fùrancɛw la àni poronfɛnw. Yɔrɔ in bɛ Weele ko tìgintankungo (no man’s land), wà a dɔw ni jugu ka yɔrɔ cɛ tɛ Tὲmɛ mɛtɛrɛ tan ɲɔgɔn kan tùma dɔw.
VI. Kὲlɛminɛn kuraw
Kὲlɛbolo-ɲɛmɔgɔw tùn b’a Лini Izinitigiw fɛ olu ka kὲlɛminɛn fàngamabaw Dla minnu bɛ Se kà ‘mɔ̀gɔ caman Fàga ɲɔgɔn fɛ walasa k’u Dὲmɛ kà Se Sɔ̀rɔ jugu kan. 1914 sàn na, Sabaaninbɛn mɔ̀gɔw ka kὲlɛkɛminɛnw na kolo girinmanba tùn Ye màrifa bajinɛtiw ye. U tùn tɛ màgoba Лɛ almaw ka mugujugu-fililanw n’u ka yὲrɛmakisɛci-marifaw kɔrɔ bàri olu tùn labɛnnen dòn kὲlɛ ‘kan ma. K’a da Mìnɛ 1915 sàn na, almaw ye ɲɔnminɛgaasiw, gerenadiw àni bɔmufililanw ??? Labaara. Rajo, ʃaariw, jijukɔrɔ-kɛlɛkɛlanw, àni kὲlɛkɛ-pankurunw Dlara kὲlɛ in ‘sèn fɛ. ‘jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ daminɛw Kɛra ni fɔlɔ-fɔlɔ kὲlɛ-kɛcogo kɔrɔ ye, min tùn Ye mɔ̀gɔw kà ɲɔgɔn Mìnɛ kolo ni fàsa nkà a Nàna Laban jyɛn kuraman kὲlɛ-kɛcogo la.
VII jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ Banna cogo di ?
1917 sàn awirilikalo la, Etazuni jàmanatigi ye kὲlɛ Bìn Almaɲi kan. O sàn kelen in na, Irisila y’a ka Dὲmɛ Tìgɛ Fransi ni Angletɛri la k’a sababu Kɛ màa dɔw ka murutili ye Irisila jàmana kan minnu ɲɛmaa tùn Ye Leninn ye. Ameriki kὲlɛdenw selen Erɔp 1918 zuluyekalo la, Sabaninbɛn Labanna kà almaw Digi kà Sègin ni ʃaari kologɛlɛnw ye. Almaɲi dὲmɛbagajamanaw y’u Sènbɔ kὲlɛ la. O la, a Wajibiyara Almaɲi kan kà kὲlɛ Jɔ̀. Bolonɔ Blàra kὲlɛbansɛbɛn na Retɔnd 1918 sàn nowanburukalo tlè 11. O Kɛra wagɔn dɔ ‘kɔnɔ Kɔnpiyɛɲi kungo ‘kɔnɔ. Nfarsonfi bὲnkansɛbɛn 1919 zuwɛnkalo tlè 28 ye ɲangini bereba Bìn Almaɲi kan. O bὲnkansɛbɛn tùn b’a Wajibiya Almaɲi kan o ka:
Lorɛnn ni Alzas Di Fransi ma ;
Nàfolo dɔ Sàra cyɛnni kɛlenw ‘kùnkɔrɔ ;
Wà jàmana wɛrɛw ka fànga B’a kan.
VIII. Kὲlɛ in ye mùn de Kɛ mɔ̀gɔw la ?
1914 ni 1918 ‘cɛ màa miliyɔn bi wɔɔrɔ ni duuru de Bɔr’u sìgiyɔrɔw la. Màa miliyɔn seegin ni mùrumuru duuru de Sàra u la minnu na dùguden gansan tùn Ye màa miliyɔn flà ye. Fransi màa miliyɔn seegin ni mùrumuru naani y’u sìgiyɔrɔw Blà. Màa miliyɔn kelen ni mùrumuru sàba de ʃù Yera. Miliyɔn flà kɛcogo ma Dɔn. An bɛ Se k’a Fɔ ko Fransi du bɛɛ y’i nìyɔrɔ Sɔ̀rɔ nìn kὲlɛ in na. Fransika min ʃì Bɛ ‘sàn 18 kà T’a Blà ‘sàn 27 na, o tlanaani kelen Tora kὲlɛ in na. O Ye ‘kàsaara ye adamadenya bugunni ma. Jàmana ka kan kà falatɔw dòni Tà, cὲsamusow ani mɔ̀gɔ joginnenw kὲlɛ ‘sèn fɛ.
IX. Mùnna a bɛ Fɔ ko sànkɛmɛ mùgannan da Mìnɛna ‘jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ la ?
‘jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ, 1914 ni 1918 ‘cɛ, Kɛra kὲlɛ-kɛcogo kura ye àni jyɛn bɛɛ blàli ye ɲɔgɔn na, wà a ye taasira kura Dòn jyɛn kɔrɔ. Bὲnkan minnu Tàra kὲlɛ in ‘sèn fɛ olu ye Erɔp yecogo Yὲlɛma kà màsafangabaw Kɛ bɛɛjɛfangaw ye.
1920 sàn na, tɔn dɔ Sìgira jyɛn ‘tɔgɔ la min ka baara tùn ye kà fɔkabɛn Kɛ jàmanaw ni ɲɔgɔn ‘cɛ àni kà màramafɛnw blàli Sìnsin jyɛn ‘kɔnɔ. Erɔp wuliko kura Kɛra ni Amerikikaw ka wari àn’u ka sɔ̀rɔ yiriwafɛɛrɛw ye. Kὲlɛ bannen, Etazuni Kɛra jyɛn setigi fɔlɔ ye.
X. Daɲɛ kura minnu Sɔ̀rɔla kὲlɛ ‘sèn fɛ
1. ʃima (un poilu) : Fransi kὲlɛcɛ minnu tùn Bɛ jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ la òlu tùn bɛ Weele ko ʃimaw sabu k’u To kὲlɛda la tàrabaw ‘kɔnɔ, saniya kὲcogo ‘ʃi tùn tɛ u ‘bolo.
2. « der des der » = laban
‘jyɛnkɛlɛ 'ʃyὲn fɔlɔ bɛ Weele ko laban sabu a tùn bɛ bɛɛ ‘kɔnɔ k’a ɲɔgɔn wɛrɛ tɛna Kɛ. A tùn Fɔ a ma ‘fana ko « kὲlɛba »
Microsoft ® Encarta ® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation.
Blàdon : 2020-08-10 Yɛlɛmako laban : 2021-05-16
