Wàgadu jàmana
An ye sɛbɛn kɔrɔ minnu Kofɔ, olu b'a Jìra ko Wàgadu jàmana de ka kɔrɔ n'an ka jàmana kɔrɔw bɛɛ ye. Wàgadu jùjɔn n'a daminɛ ma Se kà Dɔn. Dɔw ko a fàama fɔlɔw tùn Ye yàhudiyaw ye ; olu tùn bɛ jàgo Kɛ. Nkà sàn 900 Nàbi Isa 'kɔ, màrakaw ye fànga Mìnɛ yàhudiyaw la.
Wàgadu jàmana sìgilen Bɛ Senegali ba kininfɛbolo ni Jòliba 'cɛ, fo kà Taa Se Saheli ma. Wàgadu fàama tùn bɛ Weele Tùnka ; a yὲrɛ tùn sìgilen Bɛ Kùnbi dùgu 'kɔnɔ. Surakaw ni làrabuw b'a Fɔ Kùnbi de ma ko Gànata, dɔw ko Gàna. U Labanna kà jàmana yὲrɛ Weele ko GANA. Kùnbi tùn Bɛ Nɛma ni wòrodùgu 'cɛ, kà Taa tìlebin fɛ dɔɔnin, a ni Nɛma 'cɛ tùn Ye kilo 80 ye.
An b'a Fɔ yɔrɔ min ma bì ko sahelikungo, n'o de ye kungo jirintan ye, saheli tùn tɛ kungo lankolon ye fɔlɔ. Sanji tùn bɛ nà yèn, jiriw tùn Bɛ yèn fana. Wàgadu jàmana ( ni dɔw Ko a ma ko Gàna) tùn Bɛ o saheli tìlebin na. Kàya Màgan Sìse de tùn Y'a màsakɛ ye Kùnbi ; nkà Kùnbi màsakɛw tùn ma Tuubi sìlamɛya la. Sìlamɛw yὲrɛ tùn ka dɔgɔ Kùnbi ; u tùn ka kìn B'a 'dàn ma, a n'a mìsiri tan ni fìlaw.
Wàgadu ka nàfolotigiya Sɔ̀rɔla sanu de fɛ. Màrɔku làrabuw tùn bɛ ɲàamɛw Dòni kɔnɔn ni ntamaro la ani fèerefɛn caman wɛrɛw, kà Nà olu Fàlen sanu ni sàmaɲin na ani jɔ̀nw.
Wàgadu jàmana ye dawula Sɔ̀rɔ kosɛbɛ sàn 1000 Nàbi Isa 'kɔ. Màrakaw ka jàgokɛ tɛ bìlako ye. A da Mìnɛna a ka ca sàn 1000 ye Wàgadu jàmana kɔrɔ kan.
Gàna jàmana tilayɔrɔw
Wàgadu màsakɛ ka fànga tùn ka bòn fo kà T'a tilayɔrɔ Caya. Jàmana damadɔw fàamaw tùn B'a ka màra 'kɔnɔ:
Kàɲaga : o fàamadugu tùn ye Jàra ye. Лàkatɛw de tùn bɛ Kàɲaga fàamaya la. Jawaraw Sìgira fànga na olu 'kɔ.
Sòso : o fàamaw tùn Ye Jàrisow ye. Nkà fànga Labanna Kantɛw de 'bolo. Sumanguru de Kɛra Sòso fàama laban ye.
Galandu : o Ye sanubɔyɔrɔ ye. Dàmandingɛw tùn Bɛ o jàmana yɔrɔ bɛɛ la.
Tekurur : o tùn sìgilen Bɛ Wàgadu ni tìlebin 'cɛ fo kà Taa Se kɔgɔji ma. Wɔlɔfɔjàmana ni Fulajàmana dòn. Màninkaw ni màrakaw fana tùn Bɛ yèn.
Awdagɔs : o tùn Ye fàrajɛw ka jàmana sìgilen ye, fàrajɛ minnu Bɔra kὲɲɛka fɛ. O jàmana in de Kɛra Moritani ye bì. Fàrafin bɛrɛ tùn tɛ yèn.
Sàn 1100 la, Awdagɔs fàama dɔ Taara hiji la Makan. O segintɔ Nàna ni morikɛ dɔ ye ko Abdala Bùnu Yasini. Ale de Taar'i Sìgi Senegali, kà màaw tuubi. Abdala de n'a ka kàlandenw ye diinɛkɛlɛ Kɛ kà Awdagɔs Mìnɛ a tìgiw la, sàn 1034 na. A tùn bɛ Fɔ Abdala Bùnu Yasini ka màaw de ma ko Almorabitiw.
Gàna fànga bancogo
Almorabitiw ka diinɛkɛlɛ in 'sèn fɛ, u tùn bɛ Лini kà Kùnbi fana Mìnɛ a tìgiw la. U Nàna kὲlɛ Bìn Kùnbi kan, kùnbikaw y'u Bὲn ni cὲfarinya ye. Kὲlɛ Mɛnna 'sèn na. Nkà Abdala Bùnu Yasini ka màaw Sera kùnbikaw la. U Dònna dùgu 'kɔnɔ kà màa caman fàa, kà tɔ̀w Tuubi diyagoya la, k'u ka fànga Sìgi Kùnbi kan. Almorabitiw ka fànga ma Tὲmɛ sàn tan kan. Gàna Kɛr'a yὲrɛ ta ye, kà sàn 150 Kɛ o làfiya la. Nkà kὲlɛw ye Wàgadu fànga Dɔgɔya ; jàmana saba minnu tùn B'a ka fànga 'kɔnɔ, olu y'u yὲrɛ Bɔ 'bolo la.
Kàɲaga, Sòso ani Galanbu Kɛr'u yὲrɛ 'ta ye. Sàn 1203 la, Sòso fàama ye Kùnbi Cì fo kùnbikaw dɔw Taar'u Sìgi Wàlata. Sòso fàama tùn Ye Sumanguru Kantɛ de ye. A kɛlen 'kɔ kà Wàgadu Fàr'a ka màra kan, a ye Mànden kὲlɛ da Mìnɛ. Wàgaduko Dabilara pewu sàn 1240 na. O sàn na, Sùnjata ye Kùnbi Filenkolonci.
Mariyan-Madi Susɔkɔ, 1988, Wagadu fo Sudan, Bamakɔ, Editions Jamana, ɲɛ 13-16
Blàdon : 2020-02-16 Yɛlɛmako laban : 2020-07-30
