Mànden jàmana
Mànden daminɛ na, màninkaw ‘dàn ma de tùn Bɛ yèn. Nkà fànga bònyanen, u ye jàmana wɛrɛ Màra k'o Fàra Mànden kan. Mànden fàamadugu tùn Ye Лani ye; o tùn Bɛ bada la, ba min tɔgɔ Ye ko Sankaranin. Sanu min tùn bɛ Bɔ Sigiri dàmanda la, o tùn Ye Mànden fàamaw ‘ta ye.
Sumanguru Kantɛ tùn Ye Sòsojamana fàama ye (dɔw ko ale de ma ko Sumaworo). Sòso Bɛ Mànden ni kὲɲɛka ‘cɛ. An Bɛ bì min na, Sòso dùgu yὲrɛ Bɛ bɔrɔn fɛ, Bananba kafo ‘kɔnɔ. Jèliw ko Sumaworo de ye Mànden jàmana fàama den 11 bɛɛ Fàa fo a tan ni filanan : a m'o Fàa bawò o tùn Ye mùluku ye. Nkà o mùluku in de Kɛra Sùnjata ye.
Mànden fàama tùn Ye Nare-Màgan Kɛyita ye. Muso sàba tùn B'a ‘kùn : Sàsuma Berete, Sògolon, ani Nàmajɛ. Dànkaran Tuma ani Nàna Triban Ye Sàsuma denw ye. Sùnjata, Jàmuru ani Kòlonkan ye Sògolon denw ye. Mànden Mori Ye Nàmajɛ den ye.
Sùnjata, Nare-Màgan Jàta, Sògolon Jàta
Sùnjata fà Sàra k'a sì To sàn 7 la. A tùn ma Taama halisà, a kɔrɔkɛ Dànkaran Tuma Sìgira fànga na. Sùnjata Nàna kɛnɛya kà Kɛ cὲfarin ye fo Mànden bɛɛ tùn b'a Kofɔ. Dànkaran Tuma Labanna k'a Kɔnniya, k'a Kɛ fàdenya ye. Sùnjata ye Mànden Bìla o la ; a n'a ba Sògolon ani Mànden Mori, u Taar'u Sìgi kɔrɔn fɛ, Mɛma.
Sùnjata y'i To yèn de kà Sumaworo ka wale juguw Komɛn Mànden ‘kɔnɔ. Dànkaran Tuma Bòlila kà Taa Kisidugu. Mànden màakɔrɔw ye ci Bìla kà Taa Mɛma Sùnjata ma : ko Sùnjata ka na u Bɔ ‘bolo la. Tùnkara de tùn ye Mɛma fàama ye, o ni Sùnjata tùn ka di. A tùn t'a fɛ Sùnjata ka Bɔ a ‘kɔrɔ. Nkà Tùnkara ye kὲlɛcɛw D'a ma. Sùnjata Wulila kà Mànden Sɛgɛrɛ, an'a balimakɛ Mànden Mori. U mana Se ‘yɔrɔ o ‘yɔrɔ, dɔ bɛ Fàra jàma kan ; Sùnjata ka kὲlɛdenw bɛ kà Caya kà T'a fɛ. Sumaworo ka fànga ‘nège tɛ si la bilèn.
Sumaworo n'a ka kὲlɛbolo Nàna Sùnjata Bὲn ; o kὲlɛ fɔlɔ ma Diya Sùnjata la, a n'a ka màaw Bòlila kà Taa u Labὲn koɲuman. Sùnjata ye dɔ Fàra a ka kὲlɛdenw kan. Dɔw ko bɔbɔw ye kὲlɛden 1500 D'a ma. O kɔ Sùnjata ni Sumaworo ye ɲɔgɔn Bὲn Kirina 1235 sàn na. Kirina tùn bɛ Kùlukɔrɔ kὲrɛ fɛ. Kirina kὲlɛ la, Sumaworo Bòlila, Sùnjata Ser'a la an'a ka domaya bɛɛ. Sumaworo Tununa Kùlukɔrɔ ɲànankulu la. Hali bì, kùlukɔrɔkaw bɛ ɲànan Sɔn.
O kὲlɛ bannen, Sùnjata y'a Лɛsin Sòso dùgu yὲrɛ ma, Sòso min tùn Ye Sumaworo ka fàamadugu ye. Sùnjata ye Sòso Mìnɛ k'a Fàra Mànden kan. Jàmana tɔ̀ bɛɛ Sɔ̀nn'a ye, k'a Tà Sènegali ba la fo kà t'a Bìla Jòliba la. Nìn bɛɛ Fàrala Mànden kan. Sùnjata Kɛra Mànden Màsakɛ ye (fàamaw ka fàama).
Sùnjata kɔ
Sùnjata denkɛ sàba bɛɛ Sìgira fànga na kelen-kelen: kabini fà Banna fo 1270 sàn na, Màsa Wulen Sìgira fànga na. Ale de ye Mànden fànga Bònya k'a Se Bànbuku ni Faleme ma. Wati ka fàamaya y'a Tà 1270 sàn na fo 1275 sàn. Kàlifa ma Mɛn fànga na. Ale ni màaw ma Bὲn. U y'ale Fàa. Abubakari tùn ye Sùnjata balimaden dɔ ye, o ye sàn tan Kɛ fànga na fo 1285 sàn.
Sakurà tùn tɛ Sùnjata ‘bɔnsɔn ye. Dɔw yὲrɛ ko ‘jɔ̀n kɔrɔ dòn. Ka Sakurà to fànga na, Mànden ye bònya Sɔ̀rɔ kosɛbɛ. Ale de ye Kaɲaga Fàra Mànden kan fo kà Taa Se Masina ma. Sakurà ye sàn 15 Kɛ Fànga na (1285 fo 1300).
‘Keyita tùn tɛ Sakurà ye, nkà o ma fosi Bɔ a ka dawula la. Sakurà Taara Makan, nkà a sègintɔ Banna Tripoli, larabujàmana kan. Sakurà sùko Kɛra i ko Sùnjata bɔnsɔn tà ɲɔgɔn.
Kànku Musa (Màsa Musa)
Sakurà bannen ‘kɔ, sùnjatasi sàba Sìgira fànga na Mànden, nkà u si ma daraja Sɔ̀rɔ. Màsakɛ min ye Mànden Bònya k'a dawula Se a dàn na o Kɛra Kànku Musa de ye. dɔw ko Màsa Musa. Kànku Musa ye Mànden màsakɛya Kɛ kabini 1307 sàn. Sìlamɛba tùn dòn. O don a bɛ jɔ̀n dɔ Labìla. A ye mìsiri caman Jɔ̀ Mànden ‘kɔnɔ.
Sibiridon dɔ, kalo tile 12, 1324 sàn na, Màsa Musa y'a ka makantaasira Mìnɛ. Jèliw ko Kànku Musa ni màa 60.000 de Taara Makan ani jɔ̀nkɛ 500, sanubere B'u ‘bolo ani fàli dòninen sanumugu la. Kànku Musa ka hiji ‘sèn fɛ, a ye nàfolo caman Nì Makan jàmana kan. A ni larabudɔnnikɛla dɔw Sèginna Mànden : cὲ kelen tùn Bɛ u la ko Ibu Izak Saheli, o de ye mìsiriw ni ‘so ɲumanw Jɔ̀ màsakɛ ye.
Kànku Musa n'a ka jàma surunyanen Jòliba la, a fɔr'a ye ko kɔrɔbɔrɔjàmana fana Mìnɛna a ka kὲlɛdenw fɛ k'o Fàra Mànden màra kan.
O de la sa, a y'i Kùnda Gàwo kan, k'a bɛ Taa a ka jàmana kura Lajɛ. Kɔrɔbɔrɔfaama y'a denkɛ fila D'a ma, k'a Jìra k'ale matigi dòn.
Màsa Musa ye mìsiri kelen Jɔ̀ Gàwo. Izak Saheli y'o Jɔ̀ larabuw ta cogo la. Kɔrɔbɔrɔw ko Màsa Musa de ma ko Mali-Koyi.
U selen Лani, Ibu Izak Saheli ye ‘so ɲumanba Jɔ̀ màsakɛ ye. Kànku Musa ye sanu kilo 54 Nì a la. Kànku Musa tùn Ye ‘màsakɛ dawulama ye. A ka daraja tùn ka bòn. A mànkutu tùn bɛ Fɔ hali nànsarajamanaw kan. Màsa Musa ka fànga tùn b'a Tà Sènegali kɔgɔjida la fo hawusajàmana kan ; k'a ta fana Saheli fo tukɔrɔla dàncɛ la. Nìn bɛɛ tùn bɛ Màsa Musa ka fànga ‘kɔnɔ. Kànku Musa Sàra 1332 sàn na.
Kànku Musa kɔ
Kànku Musa sàlen, a denkɛ Màgan Sìgira fànga na. O ma k'a fà ɲɔgɔn ye bawò o ye fànga Bìlakojuguyaminɛ. Kɔrɔbɔrɔfaama denkɛ fìla minnu tùn Bɛ màsakɛ ‘bara, olu Bòlila kà Sègin u fàso la. Kɔrɔbalen min tɔgɔ ye Ali, o ye fànga Tà Gàwo. Kɔrɔbɔrɔjàmana y'a yὲrɛ Tà kà Bɔ Mànden màra ‘kɔnɔ.
Kabini Kànku Musa Sàra, Mànden fànga Nàgasira. Surakaw ye Tumutu Bɔ̀si Mànden na. Kɔrɔbɔrɔfaama min tɔgɔ ye ko Asikiya Muhamɛdi, o de Labanna kà Mànden Màra, kà Taa ni kɛyitaw ye Gàwo jɔ̀nya la.
Mariyan-Madi Susɔkɔ, 1988, Wagadu fo Sudan, Bamakɔ, Editions Jamana, ɲɛ 17-23
Blàdon : 2020-04-30 Yɛlɛmako laban : 2020-07-20
