Jyɛnkɛlɛ ‘ʃyὲn flanan
Jyɛnkɛlɛ ‘ʃyɛn flanan Kɛra ‘kὲlɛ ye min ma jyɛn gun ʃi To. A da Mìnɛna 1939 sàn na
Erɔpu ‘kɔnɔ, kà Kùncɛ 1945 sàn mɛkalo tlè 8 Erɔpu. Azi ta Banna 1945 sàn utikalo.
I. Erɔp kὲlɛ ɲɛkɔrɔla la
1930 waatiw la, diyagoyafange ye Лɛsɔrɔ Erɔpu ‘jàmana caman na. Diyagoyafanga ‘kɔnɔ, sɔ̀rɔdasiw sàgo de bɛ Kɛ ko bɛɛ la.
Benito Misolini ye fànga Ta 1922 sàn na Itali. A nàlen fànga la, a ye wajibifanga Bla ‘sèn kàn jàmana ‘kɔnɔ. Adɔlf Hitlɛr (Adolf Hitler) Nàna fànga Tà 1933 sàn na Almaɲi. O fana ye Ninjugufanga Blà ‘sèn kan yèn. 1939 sàn na, Fransiko Franko fana ye fànga Sɔ̀rɔ Ɛspaɲi. Nìnnu bɛɛ ka màra tùn Ye diyagoyafanga ye.
II. Kὲlɛ Wulila cogo di ?
Adɔlf Hitlɛr (Adolf Hitler ) ye taabolo dɔ Blà ‘sèn kàn Almaɲi min sinsinnen dòn siyawolo ma kàn. Siya dɔ Bɛ Almaɲi u bɛ min Weele ko « race aryenne ». Ale yὲrɛ fὲ, o siya in ka fìsa ni siya tɔ bɛɛ ye. Ni màa min tɛ o siya in dɔ ye, e ye màa màjiginnen ye Hitlɛr ka jàte la. Hitlɛr n’a nɔfɛmɔgɔw b’u sàgo Kɛ fàsoden tɔw la kà Da o fìsamandiya in kàn. A ka jàmana kelen m’a Bɔ blèn, a B’a fὲ kà‘jyɛn bɛɛ Màra n’a ka ninjugufanga ni siyawolomafanga ye. O baara in da Mìnɛna a fὲ Erɔpu gun ‘kɔnɔ fɔlɔ.
Almaɲi kὲlɛcɛw ye Ɔstriya (Autriche) Mìnɛ 1938 sàn marisikalo, kà Cekɔslowaki Mìnɛ 1939 sàn, ani kà Polɔɲi Mìnɛ 1939 sàn Sɛtanburukalo tlè fɔlɔ 1lɔ. Almaɲi ka o bìnkanniwale nìnnu kosɔn, Fransi ni Angletɛr ye kὲlɛ Wuli Almaɲi ‘kan mà 1939 sàn Sɛtanburukalo tlè 3.
III. Fransi Kɛra cogo di jyɛnkɛlɛ ‘ʃyɛn flanan ‘kɔnɔ ?
a. Fransi Mìnɛni almaw fὲ :
1940 sàn na, Almaɲi ye Fransi Mìnɛ. Tlè tan dɔrɔn, Fransi sɔrɔdasiw y’u yὲrɛ Лini. Fàsoden minnu Bɛ baba fὲ, olu Bòlila k’u Kunda Banin kàn. 1940 sàn Zuwɛnkalo tlè 14, alemaw Dònna Pari ‘kɔnɔ o min Ye Fransi faaba ye.
b. Kὲlɛ jɔli (l’armistice):
Fransi màrabagaw ye kὲlɛmasa Petɛn (maréchal Pétain) Weele 1940 sàn Zuwɛnkalo tlè 17 a ka Nà u Dὲmɛ. Ale fana y’a Лini alimaw fὲ u ka kὲlɛ Jɔ. Bolonɔ Blàra kὲlɛjɔsɛbɛn na 1940 sàn Zuwɛnkalo tlè 22. Fransi Tlara flà ye. Almaw Dagara kɔgɔduguyanfan fὲ ni ka Wòroduguyanfan To Fransikaw yὲrɛ ‘bolo. Lorɛnn (Lorraine ni Alzasi (Alsace) Fàrala Almaɲi dùgukolo kàn. O kɔ fὲ, Fransi màra ni almaw Jὲra kà Fransi jàmana kuma Fɔ ɲɔgɔn fὲ.
Bànni
Fransika minnu ma Jɛn ni u fà dùgukolo mìnɛni ye, olu Fàrala ɲɔgɔn kàn kà kὲlɛbolo dɔ Labɛn jàmana ta kὲrɛ fὲ. A mɔ̀gɔw dɔw Bòlila kà Taa Lɔndɔnn (Londres). U Taara Kanbɔ zeneral De Gol (De Gaulle) la yèn. Dɔw yὲrɛ Tora Fransi ‘kɔnɔ yèn kà jugu Kὲlɛ. Zan Mulɛn (Jean Moulin) tùn Y’olu ɲɛmaa ye.
Kὲlɛ Kɛra Jyɛnbɛɛkɛlɛ ye cogo di ?
1940 sàn Zuwɛnkalo la, Itali y’a da Mìnɛ kà Almaɲi Dὲmɛ kὲlɛ la. Zapɔn Fàrala u kàn 1940 sàn Sɛtanburukalo ‘kɔnɔ. Hitlɛr ye kὲlɛ Bìn Irisila kàn 1941 sàn Zuwɛnkalo. Zapɔnkaw ye Amerikikaw ka kὲlɛcɛw dagayɔrɔ Cì Pasifik Gèji ‘kɔnɔ 1941 sàn Zuwɛnkalo. O kɛlen, Amerikikaw Dònna kὲlɛ la. Jyɛn Tlara fàn flà ye.
- Cɛmancɛfanga (puissances de l’axe) : Almaɲi, Itali, ani Zapɔn. Almaɲi jàmatigi tùn Ye Adɔlf Hitlɛr (Adolf Hitler) ye, Zapɔn ta tùn Ye Hirohito ye, Itali ta tùn Ye Benito Misolini ye.
- Fàraɲɔgɔnmaw : Angletɛr : (Angleterre), Irisila (Russie), Ameriki(Etazuni), ani Fransi bɔlen ‘kɔ Alemaw ‘bolo.
Angletɛr jàmatigi tùn Ye Wistɔnn cercil (Winston Churchill) ye, Etazuni ta tùn Ye Franklɛn Ruzinfɛlt (Franklin Roosevelt) ye, Irisila ta tùn Ye Zozɛf Stalinn (Joseph Staline) ye ni kà Fransi ta Kɛ Zeneral de Gol ( De Gaulle).
Komi walifasomara tlè tùn Bɛ yèn, kὲlɛ Sera jyɛn fàn bɛɛ fὲ. Bɛɛ ye dὲmɛ Лini i ka yɔrɔ màralen fὲ.
Adɔlf Hitlɛr tùn B’a fὲ kà yàhudiyaw bɛɛ Silatunu bari ale yὲrɛ fὲ olu tɛ siya ɲuman ye. A y’a da Mìnɛ Almaɲi kɔnɔtaw la. A b’u Ninjuyafaga cogo min na, a b’u Fàga tèn. Mɔgɔfagakasow tùn B’a ‘bolo a bɛ minnu Weele ko « Konzentrationslager » O yɔrɔ nìnnu na, u tùn bɛ làjabawale sugu bɛɛ Da mɔgɔ̀w kàn kɛrɛnkɛrɛnnenya la yàhudiyaw. U bɛ Tla kà u Fàga o kɔ fὲ, walima u ni bɛ Bìn a yὲrɛ mà tɔɲɔni bònya fὲ. U tùn bɛ dɔw Blà so gazimaw ‘kɔnɔ fana k’u Fàga. A ye yàhudiya miliyɔn wɔɔrɔ (6 miliyɔn) ɲɔgɔn Silatunu o cogo la Erɔp ‘kɔnɔ. Yàhudiyaw ye tɔgɔ dɔ Da o adamadennikɛnɛkaraba in na ko « SHOAH » O kɔrɔ tɛ dɔwɛrɛ ye kà jàmakulu ni kɛnɛ karaba ɲɔgɔn fὲ yɔrɔ kelen na.
Kὲlɛ Banna cogo di ?
1944 sàn Zuwɛnkalo tlè wɔɔrɔnan 6an don sɔ̀gɔmada joona fὲ, fàraɲɔgɔnmaw Dònna Fransi ‘kɔnɔ Nɔrmandi (Normandie) fὲ. U ye jugu Gὲn kà Bɔ Pari (Paris) ‘kɔnɔ Utikalo tlè 25an don. O kὲlɛ ɲɛmaaya tùn Bɛ Zeneral Leklɛrk (général Leclerc) ‘bolo. U ye ‘sàn kelen ɲɔgɔnna Kɛ ‘don o don sebaya B’a la kà Sɔ̀rɔ almaw kàn kὲlɛda bɛɛ la. Adɔlf Hitlɛr (Adolf Hitler) y’a yὲrɛ Fàga 1945 sàn Awirilikalo tlè 30 don. 1945 sàn Mɛkalo tlè 8an don, Almaɲi màra Sɔ̀nna mìnɛni mà. O la, u Sɔ̀nna Faraɲɔgɔnmaw sàgoya mà kà kὲlɛ Ban. Kὲlɛ Banna Erɔp.
Kὲlɛ Banna cogo min na Erɔp, Azi ta ma Kɛ tèn. 1945 sàn utikalo tlè wɔɔrɔnan 6an don, Amerikikaw ye sikoloporofɛn Jìgin Zapɔn dùguba dɔ kàn ko Hiroʃima. Tlè sàba o kɔ fὲ, u ye o ɲɔgɔnna wɛrɛ Jìgin Zapɔn dùguba wɛrɛ kàn ko Nagazaki. O porofɛn flà in ye màa ba kὲmɛ (100000) ɲɔgɔnna Bɔnɛ a ni na Zapɔn ‘kɔnɔ kà dùgu kofɔlen nìnnu Cì bɔgɔ-bɔgɔ. Zapɔn ye kὲlɛ dablali ton Tà 1945 sàn Utikalo tlè 15. 1945 sàn Sɛtanburukalo tlè 2, Zapɔn Sɔnna mìnɛni mà. Jyɛnkɛlɛ ‘ʃyὲn flanan Banna nìn cogo in de la. Jyɛnkɛlɛ ʃyὲn flanan Kɛra ɲànkataba ye ‘jyɛn ‘kɔnɔ. Màaninfin miliyɔn bi duuru ni duuru (miliyɔn 55) ɲɔgɔn de ni Tora a la. Sàni kὲlɛ ka Ban, minnu B’a la kà Sebaaya Sɔ̀rɔ olu ye ɲɔgɔnye dɔ Kɛ Yalta. O ɲɔgɔnye kùn tùn tɛ dɔwɛrɛ ye kà jàmana mìnɛnenw Tla u ni ɲɔgɔn ‘cɛ ani kà dàbali Tìgɛ jyɛn dabolo kura la.
Sunkofɔ: Microsoft ® Encarta ® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation.
Blàdon : 2021-05-16 Yɛlɛmako laban : 2021-05-21
