Dɔnniya fòrobayali jὲmukan tàko 17nan: Ntòlanin
Làbɛn 3 : Bàngudɔn : Tlè n’a màntonw kisa
Dakun: Ntòlanin n’a kùnkanfaamuyaw
1. ‘Sègin kɛli màntonw bɛɛ tɛrɛmɛni kan : welennin, sìgidoolo, dùgukolo, dùgukoloblen, ntòlaba, jikuruntola, jikuruntoladankan, jikuruntolanin, ntòlanin.
2. Mànton 9 : Ntòlanin (Pluton)
2.1 Ntòlanin kofɔli
- ‘Bɔ Kɛra ntòlanin kan 1930 sàn na ameriki sannadɔnna Klid Tɔnbo fɛ ;
- Ntòlanin bɛ Da jikuruntolanin kan a ka tlè laminini na ;
- ‘Kɔrɔlen kà Nà, Ntòlanin tùn bɛ Jàte kà Kɛ tlè mànton 9nan ye, màntonw bɛɛ la laban tlè da fɛ ;
- Nkà 2006 san na, Ntòlanin laban Fɔra k’a Sènbɔ tlè màntonw na k’a Blà kùndunninw ka kulu la ;
- Nkà halibi, ‘sannakolo belebele minnu Bɛ tlè ka màra ‘kɔnɔ, ntòlanin y’olu la 9nan ye bònya la ;
- Ntòlanin Dar’a la bamanankan na bàri tlè nɔ̀fɛsannakolow bɛɛ la dɔgɔmannin dòn ;
- Fùrancɛ bamɛtrɛ miliyari 5,92 ɲɔgɔn Bɛ ntòlanin ni tlè ‘cɛ ;
- Ntòlanin tɔgɔlakalow Ye 3 ye minnu bɛ Weele ko Sharɔnn, Hidra ani Niksi.
2.2 Mùn na ntòlanin Sènbɔra tlè màntonya la ?
- Ntòlanin laban Sènbɔra tlè màntonya la kà Da dàlilu minnu kan olu dɔw Flɛ :
- Ntòlanin yὲrɛ kòorikɔnɔ bònya tɛ Tὲmɛ mɛtrɛ 2 372 ɲɔgɔn kan, bam 2 ɲɔgɔn dɔrɔn ;
- Ntòlanin Ye ‘sannakolo ye min kòori keleketelen dòn k’a Dànbɔ ‘kòori mɔɔnɔbɔlen ma màntonw ‘bolo ;
- ‘Sannakolo wɛrɛw Yera tlè da fɛ minnu ni Ntòlanin man jàn ‘bònya la nkà minnu ‘dàncogo tɛ kà Kɛ tlè ‘mànton ye ;
- O ‘sannakolo wɛrɛ dɔw Ye : Eris (yankan 2 326), Make Make, Homeya ani Serɛz ;
- O sannakolow fànga cogoya m’a To u ka Se k’u dafɛkabakurunw Fàra u yὲrɛ kan ;
- A sannakolow kùnbaya fana Bɛ sannakolo mankanw (Astéroïdes) ta ‘ɲɛ min b’u Bàli kà Kɛ olu dɔ ye ;
- O ‘sababu fɔlen nìnnu y’a To Selekenaani Sannadɔn Tɔn ye ntòlanin n’a ɲɔgɔnnasannakolow Blà u dànmakulu ‘kɔnɔ k’u tɔgɔ Kɛ Kùndunninw ye ;
2.3 Ntòlanin bàrisogoko
- Ntòlanin bàrisogo Fɔra kà Kɛ firiba 3 ye n’i y’a so Sɔ̀gɔ kà Jìgin: a forokofiɲɛ fìri, a jikuru fìri an’a bɔ̀gɔkuru fìri ;
- Yankan na, hali dùgukolo bolokalo kòorikɔnɔ ka bòn ni ntòlanin ye : mɛtrɛ 2 372 ;
- Ntòlanin forokofiɲɛ labɔlen dòn mànfɛnba 3 de la : ni bàli, tòlifɔlɔkɔ ani tirilan ;
- Fùntenihakɛ jàteya min Bɛ ntòlanin kan o hakɛ bɛ Jìgin fo kà Se nɛnɛ hakɛ jaasilen -230 ma a forokofiɲɛ sanfɛla la.
- K’i To a bɔ̀gɔkurufiri kan, i b’a Ye k’a forokofiɲɛ ka digili ka fɛgɛn ni dùgukolo kànta ye fo shὲn ba kὲmɛ ɲɔgɔn ;
2.4 Ntòlanin ka bɔnnɔnako
- Ntòlanin ka tlèlamini kùntaala bɛ Bὲn sàn 248,5 ma dùgukolo kan ;
- A munu-mununi a yὲrɛ bɔ̀lɔ kan o kùntaala ye tlè 6,4 ye dùgukolo kan, o min Y’a ka tlè kelen kùntaala ye ;
- A taasira jὲngɛlen dòn ni 17 hakɛ ye kà ‘tàli Kɛ dùgukolo ta ma.
2.5 Dodaɲɛ kura fɔlenw kùnɲɔgɔnw dili fransɛkan na
1. Fìri = couche / épaisseur
2. Forokofiɲɛ = atmosphère
3. Fɔ̀lɔkɔ = gaz
4. Hakɛ jaasilen = moins tel degré
5. Jikuru = glace
6. Jikurumanton = planète glacée
7. Jikuruntolanin = neptune
8. Kòori = cercle
9. Kòori keleketelen = forme sphérique
10. Kòori mɔɔnɔbɔlen = forme elliptique
11. Kòorikɔnɔ = diamètre
12. Kùndunnin = planète naine
13. Kùntaala = période/durée
14. Mànfɛn = élément constitutif
15. Mànton = satellite
16. Munu-mununi = rotation
17. Ni bàli = azote
18. Sannadɔnna = astronome
19. Sannakolo = planète
20. Sannakolo mankan = astéroïde
21. Selekenaani Sannadɔn Tɔn = Union Astronomique Internationale
22. Tirilan = monoxyde de carbone
23. Tòlifɔlɔkɔ = méthane
Sunkofɔlan
Microsoft Encarta Collection, 2009, Pluton (astronomie).
Microsoft Encarta Junior, 2009, Pluton,
Solar system scope, 2023, Application android téléchargée sur playstore, https://play.google.com/store/apps/details?id=air.com.eu.inove.sss2,
Blàdon : 2023-11-28 Yɛlɛmako laban : 2023-11-28
