Baganw
Baganw ye adamaden ka ‘nɛgɛnfɛnw ye minnu bɛ Sɔ̀rɔ nimafɛnw ka kulu ‘kɔnɔ. U cogoya, u jànya, u kɛyɔrɔ an’u balocogo Tɛ ‘kelen ye.
Bagan yὲrɛ Ye mun ‘fɛn ye ?
‘Tàamaʃyɛnba ‘kelen Bɛ banganw na min b’u ni dafɛn tɔ̀w (kiriw, npiyenaw) Bɔ ‘ɲɔgɔn na.
– U bɛ se ka Bɔ u nɔ̀ na : bagan tla bɛɛ bɛ Se taama, bòli, nɔni, wulili ani panni na…. O tàamaʃyɛn b’u Dànfara ka Bɔ jiriw ni npiyenaw la minnu tɛ Se kà Bo u nɔ̀ na. K’a Sɔ̀rɔ bagan dɔw sinsinnen bɛ fɛn dɔw la wa u tɛ Bɔ u nɔ̀ na fyew.
– U balocogo ye dumunifɛnw kùnuni ye minnu bɛ Se kà Kɛ jiriw, npiyenaw walima u bangan ɲɔgɔnw ye. Npiyenaw ni jiriw tɛ o Kɛ : npiyenaw bɛ Balo dùgulolola-fɛnw na, jiriw bɛ Balo ‘fɛnw na, u màgo Bɛ minnu na tlè yeelen ‘sababu la.
– Sɔ̀minanw B’u la (ɲɛ, tlow ani ‘sɔ̀mina wɛrɛw) minnu b’a To u Bɛ kɛnɛmana Sɔ̀rɔ.
– Baganw Bɛ Dànfara kà Bɔ jiriw ni npiyenaw na ni u siw (fɛn labὲnnew dòn ni nimafɛnw bɛɛ fàrilolo ye) ye.
'Suguya ‘miliyɔn caman
Bì-bi in na, bagan ka ca ni ‘suguya ‘miliyɔn 1, 3 ye ‘jyɛn ‘kɔnɔ. Nkà ‘bagan caman wɛrɛw Bɛ yèn minnu ma Lakodon ‘fɔlɔ. O la, ‘bagan kura wɛrɛw bɛ Lakodɔn ‘don o don mɔ̀gɔw fὲ kà T’a fὲ, ‘kɛrɛnkɛrɛnnenya la, jɛgɛw, ni fɛnɲɛnɛmaw. Fὲɛrɛtigiw ka ‘fɔ la, bagan ‘suguya miliyɔn 14 ‘ɲɔgɔn Bɛ dùgukolo kàn.
Kolomaw ni kolontanw
An bɛ Se kà baganw Tla kuluba flà ye : kolotanw (‘kolo Tɛ bagan minnu na) ani kolomaw (‘kolo Bɛ minnu na) O la, bagan miliyɔn1,3 fàralen ‘ɲɔgɔn kàn na nkolotan ka ca ni 1,24 ye. Kolontanw Ye 56 200 ‘dɔrɔn ye. Fɛnɲɛnɛmaw ka ca ‘kɛrɛnkɛrɛnnenya la. U Ye ¾ ye baganw na dùgulolo kàn.
Dɔ Fàra i ka dɔnta kàn
Baganw balogoco
→ baganw bɛ Balo mùn na ?
→ baganw bɛ ‘ɲɔgɔn Kùnnafoni cogodi ?
→ baganw buguncogo
→ baganw ni u denw
→ baganw ka sìgiyɛlɛma
→ ʃufɛbaganw
→ bagan bàgamaw
→ baganw minnu flà bɛ Yaala
Bagan kulubaw :
→ kolontanw
→ kolomaw
→ kɔ̀tɛlakaw
→ jɛgɛw
→ ntòriw
→ fòofofɛnw
→ kàmamafɛnw (kɔ̀nɔw)
→ sindilaw
Les autres règnes du monde vivant :
→ jiriw
→ npiyenaw
→ bànakisɛw
Blàdon : 2020-02-16 Yɛlɛmako laban : 2021-02-21
