Lakosɛbɛn > 2016 04 30
Mamadu Dukure: mandenkan mabɛnko mafɔ kanlasigi kɛnɛ: ACALAN 2010 07 14-16, Bamakɔ, Mali
Kɔlɔsi: N'a Bɔra Mandenkan jὲkulu ka misali dilenw na, nin sɛbɛn kuuru bɛɛ sɛbɛnnen don ni MAKDAS ka sɛbɛncogo taabolo ye.
Dantigɛ:––
Mandenkan sɛbɛncogo mabɛnni lasigi kɛnɛ lankolon damantan dan tɛ nin ye!
Mandenkan jὲkulu ye o "donma-kunbɛn" minnu Wɛrɛndɛ, o b'o Sɛmɛntiya farankan 'kɔnɔ, k'u dafabali To yɛrɛ. Mandenkan jὲkulu in ye a tɔnden yamaruyalenw ni kan kanubaaw 'ko ye.
###############################################################
• 19-75: Zerar GALTCYE ka hakililajira mandenkan sɛbɛncogo ɲuman 'ko la "Etudes Maliennes", n° 12, ɲɲ 1-58);
•17 - 21 / 7 /1978 ( Лamɛ, Nizɛr), dɔnko-tigiw ka sɛbɛn labɛnnen ka Лɛsin Farafinna kanw sɛbɛnni n'u mabɛnni ma;
•8 - 14 / 11 /1979 ( CELTHO, Лiamɛ, Nizɛr), mandenkan mabɛnni lasigi, kanha-kɛ-ko sabatili 'kùn kan
•6 - 22 / 06 /1981 (Bamakɔ, Mali), MAPE ka ɲwaan-kanbɛn dannatigɛ-sɛbɛn (Mandenkan ni Fulakan ka ɲɛsigi-wale);
•3 - 9 / 06 / 1982 (Wagadugu, Hotiwɔlta), Kanbɛnni baara dannatigɛ ka Лɛsin mandenkan ni fulakan fɛɛrɛ-daɲɛw sigili 'sèn kan ma
•24 - 28 / 8 / 1983 (Bamakɔ, Mali) Лwaan-kanbɛn forobasigi, mandenkan mabɛnni 'kun kan;
•3 / 2002 (Abijan, Kodiwari), mandenkan sɛbɛnni mabɛnni lasigi 'kùn kan;
•2003 (Abijan, Kodiwari), mandenkan sɛbɛncogo mabɛnnen;
##########################################################################
Kɔlɔsi:
1. Kalan-kunda tlennenya b'a Wajibiya ka bamanankanmɛnnaw ka ɲinini baara Kofɔ fàrankan 'kɔnɔ, o min nafa ka bon yɛrɛ, n'o ye " Bamanankan mabɛn" ye , a bɔra 1974 sàn , ani "Bamanankan sɛbɛncogo minɛbolo" , o dira Mandenkan jὲkulu ma, ACALAN ka kanko lasigi in sèn fɛ, 'hakili-jakabɔ la; o sɛbɛn in de Tɛgɛsɔnyara ten...
An bɛ na o sɛbɛn in kun-kun n'a ɲɛɲɛ²n di 'kɔ la, an ka kan sɛbɛncogo kolomayɔrɔ kan, Mandenkan jὲkulu y'o min Kɛ bolo-kɔfɛ-fɛn ye; an bɛ na taabolo daluma da Jira o kan.
2. Mabɛnni lasigi in daminɛ, ACALAN ɲɛkun ye nin yamaruyaw di Mandankan, Fulakan ni Hawusakan jὲkuluw ma:
•Kan jὲkulu kele-kelen bɛɛ ka kan ka baara Kɛ a ka kan na. Mandenkan jὲkulu dun Dɛsɛra o la k'i Balan an marabaa kɔrɔ ka kan na.
•Ka mandenkan bolofora kelen-kelen bɛɛ sɛbɛncogo Sɛgɛsɛgɛ, k'an wasa Don bɛnkan kɔrɔw la; minnu ma Лɛnɛbɔ, ka 'ɲɛ Лini olu la.
Wa an Tigɛr'a kan, Mandenkan jὲkulu y'o yamaruyaw de Tereke dugu ma k'i ta Kɛ dɔnni kolon sira minɛni ye; kan sɛbɛncogo taabolo kuraw hakililaw n'u ɲinini baaraw, kɔ Donn'olu ma fasay, sango kanhakɛ-ko min ye mandenkan sɛbɛncogo kolomayɔrɔ ye, o Kɛra gwansan kolon fililen ye.
Mandenkan jὲkulu ka sɛbɛn dajiralen sɛgɛsɛgɛli an fɛ, dakun saba don: mankandenw (minnu b'a Kunbɔ ani minnu t'a Kunbɔ) lahala, kanhakɛ-ko n'a marafali wajibi, ani daɲɛw fàra-faraliko.
1. Mankandenw sigiliko
An ye nanzarala kandɔn Dɔn ni laada sɔfilen ye, ka mankanko ni mabɛnnanko karatukaratu Kɛ ka kan koɲɛ Лɛnɛbɔ, k'a taalan kɛrɛnkɛrɛnnen sabatilen dɔw Senbɔ: misali la, fransɛkan tɛ kanhakɛma ye, kasɔrɔ wyɛtnamkan taaboloba ye kanɲɛ-kelenma ye ni kanhakɛ 7 ye; wa mandenkan taaboloba ye daɲɛw dorokoli ye ani kanhakɛ 4. Mankanko ni mabɛnnanko miirina tɛ dɔ wɛrɛ ye kan ɲɛɲini-minɛn gwansan kɔ min n'a nafa don; nk'a tɛ Bɛn a ka kan masina mankanden lakika Sɔsɔ. Mandenkan jὲkulu Flɛ k'i pasa Ja nin fusamanciyawale in de kan:
• Ka Jɛn ni gb, pk, v ni x donni ye mandenkan sigini na, k'i Bàn petu [ ʃ ] la, k'o taamaʃyɛn ka Kɛ s ye; kasɔrɔ o ʃ in hakɛ ka ca z ta ye bamanankan na ( a' ye Bɔ MAKDAS ka daɲɛ-sɛbɛn na); sɔn Kɛra z dun ma; gb, pk, v ni x dun, nin ʃi tɛ bamanankan bolofara ʃi la.
N'a y'a Sɔrɔ de ko v ni x bɛ julakan, maninkakan ni mandinkakan dɔla kelen na ka bamanankan Majɛ, anw fɛ u tali ye ko ɲuman ye, sabu a mago b'an ye ka Da daɲɛ sure ni tɔgɔ yelekew sɛbɛncogo-ko kan, i n'a Fɔ: Valeri, furru; O kùn kelen in kosɔn, ʃ tun ka kan ka To an bolo 'kɔrɔ.
Kùn kelen ʃi tɛ gb ni pk farali la sigini kan, sabu u sɛbɛnni sabatilen don g, b, k, p fɛ kaban, olu bɛ sigini na minkɛ.
• Лɛnawoloma min ye ka mandeankan Fara-fara nink'a Dansigi nin misaliw 'kɔnɔ tan: jlk (jula-kan): mobili juman, mdk (mandinkankan): moo fula, bmk (bamanankan): den caman, furru, kasɔrɔ a bɛ Ziirinda ko "fɔcogo caman, sɛbɛncogo kelen" nin misali ninnu na:
moo , mɔgɔ, mɔɔ, maa ;
bilenman, blenman, wulenman;
jiigibagatɔ, jubaatɔ;
nkɔni, gɔni;
i, ile ,ite;
e, ele,;
ne, nne nte;
duuru, looru;
anw, annugu;
aw, alugu;
olu, ulu, olugu; etc,
ka dalaminɛ-kala Kɛ ko ka daɲɛ-kɔrɔko sɛbɛnni Kɛ taabolo ye sɛbɛnko bɛɛ la, o tɛ kalantanko dan ye. I Ko nin koɲɛ walebaaw na Se ka daɲɛ ni fɔta milyɔn yirikan Лɛnɛbɔ o kan na !... O ye k'i ma foy Faamu kan yiriwali kùntaa-fan sababa la. Min kɔni bɛ Bɛn, o ye de, n'i bɛ Se, ka daɲɛ kɔrɔ daɲɛ-gafe Labɛn; nafa b'o la yɛrɛ.
Min ye maa nɔna sinsinen ta fàn ye (u bɛ fɛ k'o min Tintin an 'kùn), fo ka kandɔn hakilisonya sisi Fyɛ.
Nin saŋaɲwaan ninnu ɲɛtaa-kun b'a To faamuya bɛ Sɔrɔ u bi minɛbolo la, ni bamanankan ta Foorila ka mandinkakan To:
Dakun 1 Dakun 2 Dakun 3 Dakun 4 Sɛbɛncogo
ntele nte nne ne ne
ele e e
annugu annu an-u anw
alugu / olugu alu / olu olu olu
Kɔlɔsi : Ko fla dɔla kelen don: a bɛ Sɔrɔ [t] Fyɛra ka Kɛ [n] ye dakun 3 la, wali [t] Binna dakun 4 na. Anw hakili la dakun 4 "ne" de sabatilen don, sabu samaniko ni flaninko ʃi ma Kɛ. O bɛ Bɛn bamanankan ma jaati; taalen ɲɛ o na Kɛ manikakan ni mandinkakan taabolo ye...
Balannako tɛ ni nin sawura ninnu Baŋena ka Da fyɛli, binni, ni mayɛlɛmani wale kan
mɔgɔ ----- mɔɔ ----- maa ;
fila / fula ----- fla ;
tiɲɛ ----- ciɲɛ ----- cyɛn;
fiyɛ ----- fyɛ;
sonya ----- ʃwɛn;
kɔgɔ ------ kwaa;
baga ----- bwaa;
diɲɛ ------ jiyɛn ------- jyɛn; etc.
2. Kanhakɛko
O kanhakɛ-ko Sɛbɛwalawalal bamanankan na, nink'a Bamu fransɛkan na kabini 1974 sàn ( "Bamanankan mabɛn", "Un aspect du génie de la langue bambara"). Cogoya saba don ka Bɛn kanhakɛ dakunba fla ma.
Cogoya fɔlɔ: daɲɛ kanhakɛ
Kɔlɔsili la, kanhakɛ dakunw bilisalen bɛ Kɛ kadaw jyɛn kan bɛɛ daɲɛw 'kɔnɔ. O n'a ta bɛɛ, kan masina tɛ Minɛ kanhakɛma ye fo ni kanɲɛ kanhakɛ danfara bɛ kɔrɔko danfara Baŋe daɲɛko siratigɛ la, hal'a ka Dàn o ma. Nansɔrɔ o wale tɛ fransɛkan 'kùn kan; nk'o ye wyɛtnamkan, bamanankan sonin n'a ɲwaanna taabolo lakika ye.
An bɛ daɲɛ kanhakɛ Minɛ gɛrɛgɛrɛ ma, mabɛn ni ko wɛrɛ ʃi makama sèn tɛ min na.
Sabu la, an bɛ n'a Jira ko faranfasilen ni faranfasibali ani dorokoli bɛ daɲɛ bɛrɛma-kanhakɛ Yɛlɛma. O daɲɛ bɛrɛma-kanhakɛ taabolo Flɛ:
- Kanhakɛ yɛlɛnnen kadaw:
ko, kalo, wara, buru, suruku, jogo, jɛgɛ, bili, ... = Tɔgɔw
n, ne, an, i, e, aw,... = Nɔnaw
kelen, naani, duuru, wɔɔrɔ, tan, seegin,... = Jatelanw
ɲini, kari, kuma, sogolon, sumusumu,... = Walew
bɛ, tɛ, ma, mana, ka, man.... = Walelanw
kura, belebele, fitinin, kalankalannen... = Mankutulanw
wɛrɛ, dɔ, ʃi, gwansan.... = Dantigɛlanw
joona, cɔy, fasay, dɛrɛ,... = Kɛrɛnkɛrɛnnanw
- Kanhakɛ jiginnen kadaw
bu, dugu, misi, kɔnɔ, sunsun, jɔlɔkɔ, ɲɛbɛrɛ ... = Tɔgɔw
a, u, o, nin, jumɛn... = Nɔnaw
fla, kɔnɔntɔn, dɛbɛ, kɛmɛ,... = Jatelanw
sama, saalo, kalan, siri, bugubugu... = Walew
tun, kana ... = Walelanw
jan, surun, kegun ... . = Mankutulanw
fɛ, kan, la / ra / na, ma, ye = Blankɔw
jumɛn, joli.... = Dantigɛlanw
kɔni, yɛrɛ, de,... = Kɛrɛnkɛrɛnnanw
- Kanhakɛ bilisalen
kunun, sisan, halibi, kelen (kɛrɛnkɛrɛnnan), sango, ...
- Kanhakɛ sinamaw
ba / ba, fini / fini, woro / woro, sara / sara.... = Tɔgɔw
dan / dan, kunun / kunun, falen / falen , tu / tu... = Walew
aa / aa, e / e, ee / ee, ... = Kabalanw
Jateminɛ kuuru b'a Sɛmɛntiya ko sugu fla fɔlɔ daɲɛw hakɛ ye damantan ye kasɔrɔ kanhakɛ bilisalen daɲɛw tɛ bɛrɛ ʃi ye; an ye kanhakɛ sinama 978 Sɔrɔ MAKDAS ka daɲɛ-gafe 'kɔnɔ.
Kɔlɔsi: An ma cogo kɛrɛnkɛrɛnnen min ɲwaan ye maa ʃi fɛ, o ye nɔrɔnnaw bɛrɛma-kanhakɛ yɛlɛnnen ye: -ba, -len / -en, -li / -ni, nin, -ma, -man, -nan, -ntan, -ya....
O yɔrɔ la, a Fɔra ko MAPE ka daɲɛ-sɛbɛn min ka Minɛ 'fitinɛyeelen ye, o ka kanhakɛ-ko tɔ-k'a-jɛ Dara kɛnɛ kan, a m'o yɔrɔ Matarafa minkɛ
Cogoya flanan: mabɛn kanhakɛ-ko
Mandenkan na, faranfasilen ni faranfasibli kanhakɛw bɛ Boli matɔgɔw de kan: faranfasilen kanhakɛ suulilen don, nka faranfasibali kanhakɛ banbannen don.
An ka MAPE ka sɛbɛn kofɔlen in kanhakɛ-ko dafalen Matarafa, (ka faranfasilen kanhakɛ taamaʃyɛn bɛɛ Sigi ninka daɲɛ faranfasilenw Kɔrɔci ) nin misali ninnu na:
Misaliw
Cɛ' má na // Cɛ má na
Káratɔ' magó' sara // Káratɔ' ní kunkó má bán
Blakojúgu' ní' kó t'á ye // Magwancí' má siri fadén ná
Sánkanso' jɔbáa' mán cá // A má jɔbáa ɲíni án ká só' la
Sɛbɛncogo taabolo fla kɛlen don 'misali ye farankan 'kɔnɔ:.
Cogoya sabanan: dorokolenko
Mandenkan na, daɲɛkulu dɔw bɛ Fɔ k'u Fɛrɛfɛrɛ; kulu wɛrɛw fana fɔlen don k'u Tusun kanhakɛ-ko siratigɛ la; an K'olu ma dorokolenw. An k'olu cogoya Fɛsɛfɛsɛ.
An bɛ Fɔlɔ ka daɲɛ kelenna-kanhakɛ Jira, ka Tla ka dorokolen kanhakɛ bilisaɲaami Sɛmɛntiya; daɲɛ kɔrɔcilenw ye minnu kanhakɛ yɛlɛmana; ka faranfasilen ni faranfasibli fana jate Minɛ.
Misaliw:
kulu 1: mìsì, kùn, kóló, jènìi, -ná
kulu 2: dàa, kólón, cì
kulu 3: flén, kólón, cì
kulu 4: dùgù, tlá, mà, bàrò
kulu 5: dén, màrà, só, kùn, tìgì, dá -ñ- kàn, sìgì, dón
Faranfasibali Faranfasilen
kulu 1
mìsìkún mìsìkûn
mìsìkúnkóló mìsìkúnkólô
mìsìkùnkòlòjéní mìsìkùnkòlòjénî
mìsìkùnkòlòjènìná mìsìkùnkòlòjènìnâ kulu 2 ni kulu 3
dàakòlòncí = wale ( bisikilen ) Ntanya (a kùn tɛ)
flénkólóncí = wale ( bisikilen ) Ntanya (a kùn tɛ)
kulu 4
dùgùutlá dùgùtlâ
dùgùtlámá dùgùtlámâ
dùgùtlàmàbáró dùgùtlàmàbárô
kulu 5
dénmárá dénmárâ
dénmárásó dénmárásô
dénmárásókúntígí dénmárásókúntígî
dénmárásókúntígídáñkán dénmárásókúntígídáñkân
dénmárásókúntígídáñkánsígí dénmárásókúntígídáñkánsígî
dénmárásókúntígídáñkánsígídón dénmárásókúntígídáñkánsígídôn
..............
O misaliya in tɛ foy ye dorokollenw bilisaɲaami damantan 'ɲɛ kɔrɔ; kamasɔrɔ daɲɛ sugu n'a ɲɛci sugu bɛɛ sèn bɛ a ko la.
Cogoya kɛrɛnkɛrɛnnen:
Dorokolenko bɛ matɔgɔ ni mankutu jɛlen 'kùn kan; nk'a Kɛra 'laada ye bɛɛ fɛ ka mankutu Sɛbɛn a 'dan na, k'a Mabɔ matɔgɔ la, sɛbɛnnen janya kana Kɛ burututu ye.
Misali:
Karisa ye dalifini kura saŋawuli danɔgɔn ɲumanba San.
Mankutu naani bɛ nin kulu dorokolen in 'kɔnɔ, u bɛɛ kanhakɛ yɛlɛnnen don.
Kanhakɛ dakun in bamunen b'a to an ka Dankaniya ko nin y'a sàn 43 ye kalanni nɔgɔya jate ma Minɛ fyen kan sɛbɛncogo la!...
Bamanankan bilama sɛbɛnnen bɛ cogo min na, a kalanni ka gɛlɛn, mun na?
An k'a jate Minɛ ko kalanni sabatili bɛ sɛbɛnnen ɲɛnɔ faamuya telin de 'bolo. An ye doroli sorobaɲaami min Jira ka Tɛmɛ, o b'a Dankɛnɛmaya ko bamanankan tusunnen don ni sɛbɛnnen ɲɛnɔ sorobaɲaami bisigi ba wuu ye ka Tɛmɛ fransɛkan kan pinw. O faaya sɔsɔlen in fana ye kanhakɛ bilisalen tu fin de ye.!... Wa daɲɛ sugu caman ( tɔgɔ, wale, mankutulan) sɛbɛncogo bɛɛ kelen kasɔrɔ u kanhakɛ tɛ kelen ye.
Kan baara kùntaala janya b'a To maa bɛ mɔ kalanni na, siga t'o la; an ma Лinɛ fɔyɔrɔ jɔyɔrɔ fana kɔ kalanni na, o n'a ta bɛɛ, daɲɛw cɛla kanhalɛ flanflan caya ye degunba ye kalanni na. O tuma, dorokolen daɲɛw fɛrɛfɛrɛli ani faranfasilen ni faranfasibali danfarali ye wajibi ye walasa kalanni bɛ Nɔgɔya, n'a ma Kɛ ni balan ye sɛbɛncogo ma. An hakili la an Sera k'o de Latigɛ. Bɔ farankan na.
Sɛbɛnnen fɔyɔ, sango a ɲɛbla tɛ flanflan Bali nin ko sugu la: sɛbɛnnen, kanhakɛ ni fɔcogo 'kùn kan. Mun de ko don nin misali ninnu 'kɔnɔ?
Misaliw:
1) Denmisɛnya min tle tɛ kɔrɔta fo ka to ka jigi wurubata ( Sɛbɛn na tɔmɔnen )
[ jigi = ( wale ? tɔgɔ ) ] [ wurubata = (wale ? kabalan ] ( Sɛbɛn na tɔmɔnen )
2) K'u bè laban k'u concoli sogo fin tɔ kan k'a boso, hun !
[ hun = ( hùn ? hún ) ] [ kabalan sugu jumɛn?] (Sɛbɛn na tɔmɔnen )
3) Fanta tlalen finiko la yɔrɔ min, a y'i kanbɔ sotigi ma k'u ka taa.
[ finiko, sotigi : ( kanhakɛ sinamaw flanflan ) ]
4) - Don nin na san ye cyɛnni kɛ kɔlɔkolɔ tɛ !
San ka cyɛnni in kɛra don jumɛn yɛrɛ ?
- N ma sɔrɔ k'a nadon dɔn .
[ nin, nadon (faranfasilen ? faranfasibali) ] [ Fɔcogo danfara kanhakɛko la]
Kalanni kɛcogo cɛɲi ni bɛrɛma fɔta gasi sigili ye wajibi ye ka Лɛsin sɛbɛnwale sugu bɛɛ ma.
Yanni Mandenkan jὲkulu ka kanhakɛko sisi Fyɛ mandenkan sɛbɛnni magwanciw ɲɛ na, a ka donmaya tun ka kan Kɛ sabu ɲuman ye, a ka kanhakɛko Лɛfɔ koɲuman nink'a Waleya ni fura ɲɛ ken ye. A ka donko n'a ka kisɛya de tun ka kan k'o wale Sɔn ji ka Sagon fɛn bɛɛ kan!... Nk'a b'i Ko haminako wɛrɛw b'a ma.
3. Daɲɛw fara-farali:
Mandenkan jὲkulu ka daɲɛw fara-farali sariya kuuru Flɛ nin ye, a ka "dɔnko-tigi"- dannatigɛ ye min da Jira.
##################################################################
• Ninnu bɛ Kelen-kelensɛbɛn (A) :
(1) - Kan daɲɛ-jɛɛrɛ damadamaw ;
(2) - Mankutulan minnu ni -man nɔrɔnna don tɔgɔjɛɛrɛ 'kɔnɔ, ani daɲɛ-jɛɛrɛ minnu ni -nin, -len kɔnɔrɔnnaw don;
misaliw :
muso finman
gese wulenman
tiga barabaranin
malo wusulen.
(3) - Jatelanw (dannitaw ni nɔkan-dataw) ; misaliw :
mdk : moo fula ‘‘deux personnes’’
jlk : kuma filanan
(4)- Лininkalanw ; misaliw: jlk : mobili juman ? Yiri joli ?
(5) - Faranfasibali mankutulanw;
misaliw: bmk :
Den caman b’a bolo
Muso dכ bכ ra yan sisan.
(6) - Лagali kɛfɛnw ; misali, mnk : nne ye ile le fε
(7) - Ni tugufɛn ; misali: Madu ni Fanta nana
(8) - Walejɛɛrɛ kɔnɔ walelanw;
misaliw:
Musa ka jan
Musolu bada na
(9) - Blankɔw wali blankɔkulu; misaliw: Ali bɛ taga kungo ra.
(10) - Kɛrɛnkɛrɛnnanw;
misaliw:
a tagara sisan
a k’i bori biribiri.
(11) - Mankutulanw, kɛrɛnkɛrɛnnanw, jatelanw flanin dafalenw;
misaliw:
u ka bon bon
a tagara sisan sisan
a kε dכnin dכnin
u nana kelen kelen
Janto : Ni flaninma tɔ-k'a-jɛ don, tugulan bɛ K'a la;
misaliw: na-naani ; du-duuru ; wככrכ
• Ninnu bɛ Sɛbɛn ka Nɔrɔ (B):
- Nɔrɔnnaw
- Daɲɛ dorokolenw, u daɲɛw Kɛra sugu o sugu ye.
T + T : misaliw : sagamuso
T+ W : misaliw: denwolo
T+ Bl+T : misaliw: jilafεn
T+ M. : misaliw: dajε, farafin, nכnכkεnε
T+ (Kɛrɛnkɛrɛnnan)+ W : misaliw: … ?
- Blankɔkuluw: …afε ‘‘devant’’, kכfε "derrière‘’, …ana "en face de‘’’, kunna ‘‘au-dessus de’’, kanma ‘‘à cause de’’, senfε ‘‘en même temps’’, ...
- Laadala-sèbèncogo dɔw:
damadכ ‘‘un certain nombre’’, dכwεrε ‘‘uoron autre’’, kabini ‘‘depuis, depuis que’’, kamasכrכ ‘‘car’’, kasכrכ ‘‘puis’’, kojugu ‘‘trop’’, kokura ‘‘ de nouveau’’, ko…uman ‘‘bien’’, kosεbε ‘‘beaucoup’’, minkε ‘‘après que’’, nasכrכ ‘‘peut être’’, sεbεkכrכ ‘‘très bien’’.
• Tùgulan bɛ Kɛ ka ninnu Fàra ɲwaan kan (C):
- Flaninma tɔ-k'a-jɛw; misaliw: na-naani ; du-duuru.
- Daɲɛ-kafo minnu tɛ dorokolen ye (ko bɛɛ kelen-kelen n'a bɛrɛma-kanhakɛ don) ; misaliw: tu-filenin ‘‘ petit sifflet de la forêt = espèce de moineau‘’, baba-kεrεkelen ‘‘ celui de l’océan (qui marche) sur un côté = crabe‘’
- Daɲɛ flanin mlnnu bɛ caya wali seginkanni Kofɔ; misaliw:
kuru-kuru ‘‘boutons ‘’, tכni-tכni ‘‘ goutter‘’, …aman-…aman ‘‘ ordures‘’. Kɔlɔsi : U bɛ Minɛ o ma, sabu dorokolenw tɛ
- Daɲɛ tusunnenw wali kumasen jɔsɔlen kɛlen tɔgɔ wali wale ye misaliw :
cε-tε-muso-tε ‘‘hermaphrodite ‘’
la-n-kan-na ‘‘écharpe ‘’
fכ-ka-bεn ‘‘entente verbale ‘’
don-n-kכnכ ‘‘ poison‘’
ta-ka-yuguyugu ‘‘ friperie‘’
don-ka-filε ‘‘ friperie‘’
ta-ka-pεrε ‘‘ ? ‘’
##################################################################
Daɲɛw fara-farali sariya in bɛ Bɛn dakun saba ma tan:
Daɲɛ minnu bɛ Kelen-kelensɛbɛn (A)
Daɲɛ minnu bɛ Nɔrɔ (B)
Tùgulan (-) bɛ Kɛ daɲɛ minnu na (C)
Dakun fɔlɔ ( Daɲɛ minnu bɛ Kelen-kelensɛbɛn) ye jɔnya baarafin kuntan dan ye!
A bɛ Bɛn cogoya 11 wɛrɛndɛlen de ma; w'a kelen-kelen bɛ na Kɛ ʃɛkili-sabasiri ye maa min tɛ kandɔnna ye ma sɛbɛnni sèn fɛ, k'a Kunmasiri ni nin ɲininkali suguw ye:
- Daɲɛ-jɛɛrɛ ye mun ye? O daɲɛ faamuya dànyɔrɔ ye jumɛn ye? (1)
- Bɔnna tɔw dun bɛ cogo di? [ O sariya (2) fɔcogo kɔɔnɔʃu kolen don bɛrɛ ]
- Mankutulankulu ni nɔnaw bɛ minɛbolo jumɛn na? [(3), (4), (5) ],
- Лagafɛn ye mun ʃi kelen ye; mun de t'a ye? [ (6) ]
- Tùgufɛn tɔw dun? U ka ca [ (7) ].
- Blankɔw ni blakɔkuluw hakɛ bɛ Dàn min, sabu u hakɛ ma Dansigi; w'a ko faamuya nɔɔninen don. (o bɛ Лɛfɔ 'kɔ la ) [ {(9) ]
- Fɔko fla sariya flaninma minɛbolo ani dorokolenko ta bɛ Лwaan Sɔsɔ [ (11) ].
Nin fɔta ninnu dun bɛ Sɛbɛn cogo di:
U donna ( kelen ? kelen ) // U ye mangoro ( kelen ? kelen dan ) // A ye jiri ( yigi ? yigi ) // A b'a ka misiw feere ( waa ? bi ? na-naani )
Kɔlɔsi:
Ni bolomadali Tora sɔrɔlen ma, a kùn tɛ:
- k'a Fɔ nɔrɔnnaw bɛ Nɔrɔ;
- ka dɛnni Kofɔ;
- ka nin daɲɛ-kulu ninnu Fara tan kasɔrɔ dorokolenw don:
la-n-kan-na lakanna
fכ-ka-bεn fɔkabɛn
don-n-kכnכ donkɔnɔ;
ta-ka-yuguyugu takayuguyugu
don-ka-filε donkafilɛ
ta-ka-pεrεn takapɛrɛn
....... .........
( O tɛ yɛrɛsɔsɔ dan ye ka Лɛsin dorokolenko ma )
- Ka danfara Don [ Naani naani ni na-naani ] sɛbɛncogo la
Ayiwa kùn jumɛn kelen bɛ nin sariya ɲamanton na? A dan ye dɔrɔn ka sɛbɛnyɔrɔ kelen sariya Di, ani tùgulan bɛ Kɛ minnu na. O ye dakun fɔlɔ ( A) bɛɛ dajilen ye.
An ka daɲɛ tusulenw ka cogoya Maflɛ sisan, minnu tɛ dorokolenw ye: (1) Matɔgɔw
sa kunun; nkɛlɛn so ; fali da; suruku ɲɛɲɛn; banin kɔnɔ; bo jara; cɛ kurulen;
ba bugunin; ..
(2) Cogoya kɛrɛnkɛrɛnnen (kumasen kɛlen matɔgɔ ye)
dugutigi y'an weele ;
n ka sira tɛ ko la ;
kuma na n k'i fɔ....
Cogoya (1) la, daɲɛ dibilenw ye faranfasilen ye, mabɛn danfara ʃi tɛ sɛbɛnnen kɔrɔcilenw ni ninnu cɛ; (olu daɲɛ dibilenw fana faranfasilen don):
saga sen; muso furucɛ; so dugumana; jɛgɛ jiranni:...
O tuma o kuluw sɛbɛnkun ʃi tɛ ni tùgulan ye, ka dalaminɛ-kala Kɛ ko hakilimakɔrɔ fɛnw don. O na Kɛ fili dakeln ye ka Kɔli k'a Faamu ko fɛn bɛɛ bɛ Se ka Minɛ hakilimakɔrɔ ma: ( daɲɛ gwanan, daɲɛ dorokolen, fɔta, hali kumasen). Kɔrɔko tɛ Se ka Minɛ sɛbɛncogo 'sarati ye.
Min ye cogoya (2) ta fàn ye, walasa an kana Porokoto k'u Minɛ 'kumasen ye, an hakili la a bɛ Bɛn k'u Kɛ damako ye, k'u Sɛbɛn tan:
dugutigi-y'an-weele;
n-ka-sira-tɛ-ko-la;
kuma-na-n-k'i-fɔ
An ka walekulu (3) fana Maflɛ (wale dibilen don); cogoya fla b'a la:
(31) Matɔgɔ faranfasibali ni wale jɛlen
Kan sɔsɔ; dala ɲini; kunma bɔ; kunna da; jan to; jaka bɔ; kɔla fɔ...
An hakili la o ye bamanankan bolofara bɛɛ taabolo ye; wa o kulu bɛ dorokoli minɛ 'kɔnɔ, k'a sabu Kɛ faranfasibali kanhakɛ banbannen ye.
(32) Matɔgɔ faranfasilen ni wale jɛlen
bolo ko; ɲɛ sigi; da minɛ; da bɔ; da bla; dala minɛ; kɔrɔ tigɛ...
Nin fɔta ninnu kanhakɛko tɛ minɛbolo kelen na bamanankan bolofaraw ni fɔco danfaraw fɛ
U fɔcogo bɛ Minɛ wal'u tɛ Minɛ 'dorokolen ye.
Nin fɔta (32) sɛbɛncogo sariya nɔgɔya kosɔn, an ka laɲini ye k'u Sɛbɛn ka Nɔrɔ, sabu kalanni fɔnkɔ gɛlɛya tɛ kalannaw cɛ:
(31): Kansɔsɔ; dalaɲini; kunmabɔ; kunnada; janto; jakabɔ; kɔlafɔ...
(32): boloko; ɲɛsigi; daminɛ; dabɔ; dabla; dalaminɛ; kɔrɔtigɛ....
An ka nin hakiliila taabolo fla Saŋa ka Лɛsin blankɔ ni blankɔ-kulu minɛbolo ma: Mandenkan jɛkulu n'a mantonw hakilila (A) an'anw hakilila (B), n'an ka kɛcogo, n'o ye:
- ka kanhakɛ jiginnen taamaʃyɛn Kɛ a daɲɛ kanɲɛ fɔlɔ kan;
- Ka dɛnnan ( ' ) Sigi matɔgɔ faranfasibali daminɛ na;
- ka Wale siginiden fɔlɔ Kɛ kunbaba ye, ka flanflan ʃilasa a ni daɲɛ sugu wɛrɛ cɛ, i n'a Fɔ tɔgɔ, mankutulan, ...;
- Daɲɛ dorokolen man kan ka Tɛmɛ daɲɛ 2 kan ni tùgulan (- ) ma Kɛ a la.
Nin misali ninnu na, wale kɔrɔciken don, a kɔdafa jɛŋɛnen don, ka blankɔ Dibi.
Hakilila (A)
- Blankɔw n'u ka kuluw:
fɛ; kan; la // ra , rɔ, na, nɛ; ma; ye // di (maninkakan); sanfɛ, duguma; kɔnɔ; kɔ; kɔfɛ; ɲɛ; ɲɛfɛ; kɛrɛfɛ; kun; kunna; kanma;...
Hakilila (B)
- Blankɔw:
fɛ; kan; la // ra , rɔ, na, nɛ; ma; ye // di (maninkakan).
Kɔlɔsi: Blankɔ ye daɲɛ sugu min jɔyɔrɔba ye ka wale n'a kɔdafaw cɛla Bɛn; wa
o kɔdafa bɛ Se ka Kɛ kumasen yɛrɛ ye.
Blanɔ ntanya cogoya kɛrɛnkɛrɛnnen bɛ Se ka Ye:
Hakilila (A)
- A nana ʃú''fɛ. 1
- A nana ʃú' dugutláma de fɛ. 2
- A nana ʃú dugutlama génge' yɛrɛ fɛ. 3
- A nana ʃú dugutláma' arabakónjo' fɛ tíigitigi. 4
- U táara ɲɛ''fɛ. 5
- U táara jísira kɛrɛdanín' fɛ jáati ! 6
- U séra Segu . ( blankɔ ntanya ) 7
- U séra Segu , sɔgɔmada jóona fɛ. 8
- Sannikɛlá' yé fúgulan' don a kun' na. 9
- Wári fóy má sɔrɔ cɛ n'a térikɛ' kun, kábako ! ( blankɔ ntanya ) 10
- Feerekɛlá' kó u ká bɔ a kunna [n' án ɲinɛna ] kúma kólon' ye. 11
Hakilila (B)
- A Nana ʃu fɛ. 1
- A Nana ʃu dugutlama de fɛ. 2
- A Nana ʃu dugutlama genge yɛrɛ fɛ. 3
- A Nana ʃu dugutlama arabakonjo fɛ tigitigi. 4
- U Tara ɲɛ fɛ. 5
- U Tara jisira kɛrɛdanin fɛ jaati ! 6
- U Sera Segu . ( blankɔ ntanya ) 7
- U Sera Segu , sɔgɔmada joona fɛ. 8
- Sànnikɛla ye fugulan Don a kùn na. 9
- Wari foy ma Sɔrɔ cὲ n'a terikɛ ''kùn, 'kabako ! ( blankɔ ntanya ) 10
- Fèerekɛla Ko u ka Bɔ a 'kun na [n' an Лinɛna ] kuma kolon ye. 11
Kɔlɔsi:
.Blanlɔ faamuya Kaalokaaloko ni yɛrɛsɔsɔ Dara kɛnɛ kan hakilila (A) kɔnɔ dɛrɛ!
. O kaalokaalo sun Sɔrɔla nanzarala-kandɔn "kɔbla" faamuya ʃu donnen kùn na, k'a Waleya a kùn ka an ka kan kan. ka blankɔ ɲɛci gɛrɛgɛrɛ Tunu ninka kɔnɔ, kɔ, kɔrɔ, ɲɛ, kun,.. Minɛ 'blankɔw ye.
. Kanhakɛ ni faranfasilen taamaʃyɛn caya (43) bɛ maa kɔnɔna Fili hakilila ( A ) la, kasɔrɔ taamaʃyɛnw hakɛ ye 8 dɔrɔn ye hakilila ( B ) la . . Hakilila ( B ) ka sariya kofɔlen naani bɛ sɛbɛnnen ni kanhakɛ flanflan caman ʃilasa, ka kalanni Nɔgɔya.
Kùncɛl:
Mandenkan ma Surunya ka Nɔɔni kelen ye, hali ni ɲwaanfaamu dɔnin bɛ Sɔrɔ a bolofara fɔbaaw ni ɲwaan cɛ: Bamanankan ni mandinkakan cɛ faamuya cɛ ka jan Bamanankan ni julakan ta ye.
Mandenkan bolofaraw kanbɛnni hakilima bɛ Bɛn, a ka ɲi fana, nka Mandenkan jὲkulu ta cogoya in t'a ye: n'o don, o ye ka mandenkan fɔbaaw bɛɛ Digi ka Don sɛbɛncogo kelen da fɛ, ka N'a Kɛ kalanni sira fɛ faŋa jalan kan wali kan ʃidɔnbali tintinni ye an 'kun. O cogo la, o tɛ na Kɛ a dan ye ka bamanankan nafa n'a dawulaba Don ɲɛgɛnbɔgɔ la, o min ye mandenkan jɔyɔrɔba-tigi ye; o tɛ Bɛn cogo ʃi la!...
A bɛ Bɛn kan sɛbɛncogo kanbɛnni k'a bolofara kelen-kelen bɛɛ, a faamuya dakun n'a fɔcogo cɛɲi bɛɛ gasi Sigi seko ni dɔnko siratigɛ la. Kanbɛnni cɛɲi ka kan ka fɔcogo tɔw bɛɛ de Sɛbɛn mandenkan daɲɛ-gafe 'kɔnɔ, u kana Minɛ 'fili ye.
O tɛmɛnen 'kɔ, kanko jɔnya n'a maafɛ-maaya ka kan ka Kɛlɛ, k'an bɛnbakan dɔnni n'a ɲɛɲini mɔnen K'an nikan-ko ye, walasa fàsojama na Bɔ dɔnniya seko ni dɔnko nu ma. Maa ʃi kelen tɛ Se k'o wale Tiimɛ ka sago an kan, n'an Sera k'an yɛrɛ Karaba k'o kɛlɛ Bin jyɛnlatigɛ dakun bɛɛ la, kabila ka Kisi !...
Farankan: [ ὲ έ ]
An hakili la, wajibi don ka mandenkan sɛbɛnco kuuru Sɛmɛntiya. Nin ye hakilila fla ka minɛbolo da jiralen ye o siratigɛ la: hakilia (A) ni hakilila (B). Hakilila (A) mabɛnnanw ni hakilila (B) daɲɛ faranfasibali kɔrɔcilen don a ko faamuya kosɔn.
KUNNAFONI' [ Hakilila A ]
Ñ bέ wéele' bla Mali sɛnɛkɛlaw' bέɛ lájɛlén ma kέrɛnkɛrɛnnenya lá kɔɔrisɛnɛnaw'. Ñ'a má ɲɛ Kó kɔɔriko' blala juláw' ká bólo' kan, n'án m'án bólo' dí ɲɔgɔn ma ka bɛn kán kélen kan wálasa juláw' kàná án k'ú sagó' yé, sábù ó fɛɛrɛ' bέ sé ka y'ú bólo.
An ní Dawuda Kɔnatɛ tlálen ɲɔgɔn ná, án wúlila k'án kundá Lɛnci kan. O yé dugu ye mín bέ Kasaro galodá la Kita marabólo' kɔnɔ. An sélen yen, án ní Tumani Jalo yé ɲɔgɔn kúmaɲɔgɔnya. O sen' fɛ, a yé mínnu fɔ olú flέ: Tumani Jalo ká fɔ' la, a yé kɔɔrisɛnɛ da'minɛ a mέnna. A ká fɔ' la, a yé sánji 8 de kέ kɔɔrisɛnɛ' na; nka san 8 in kɔnɔ, a yé nafa cáman sɔrɔ kɔɔriko' la. Fέn mín yé "CMDT" feerelikó' yé, jɔrɔnakobá' don ánw sɛnɛkɛláw' bólo ka dá gɛlɛya cáman kan: 1 Kasɔrɔ án ní "CMDT" bέ báara'
kέ ɲɔgɔn fɛ, ní kɔɔri' súmana, hálì ñ'a má Ta, "CMDT" b'á wári sara, wa hálì ñ'a tara fána, a wári' tέ mέn ñ'a má sara. Nka julakó mána fɔ fέn ó fέn na, o tέ lában gɛlɛyá' kɔ. Sábù, olú tέ fóy ɲíni u ká nafá' kɔ. Ka d'á kan, í ní julá' mána bɛn dá' mín kan í ká fέn' sɔŋɔkó' la, ñ'u bólo' fára, u bέ sé k'é tá' bla kɔ fɛ ka kúra wέrɛ ɲíni, sábù é tá in tέ táa k'u dan. O yé fέn yé mín bέ ánw jɔrɔ kósɛbɛ. Nka o bɛɛ ñ'a tá, ñ'a má ɲɛ feereli kɔni kɔ, Mará' k'a lájɛ k'a hákili' tó kɔɔr'i sancógo n'a wári saracógo' la, aní a doniwáati'. O tɛmɛnen kɔ, a k'á hákili' tó minɛnkó' fána ná; nɔntɛ, ñ'a kέra kɔɔri súmani damá yé k'a wári saralí kέ wáati mín mána án dyá yé, o mána kɛ san ó san, kɔɔrisɛnɛ lában' bέ sɔn ka dan o san ma, sábù, nafoló' sɔrɔfɛn t'án fɛ yan kó sɛnɛkɛlá' bέ sé ka mílyɔn sɔrɔ mín na san' kɔnɔ ní kɔɔri' tέ. O tumá', Mará' kàná sɔn ábada k'a ká sɛnɛkɛláw tó juláw bólo. Kuncɛlí' àní wéelekan' ka ɲɛsin sɛnɛkɛláw' ma. Ñ bέ wéele' bla ka táa Mali sɛnɛkɛláw bέɛ ma. Ñ'a má ɲɛ kó "CMDT" bέ feere, án k'án bólo' dí ɲɔgɔn ma bɛn' ni kelenyá' kɔnɔ. Ní "CMDT" tigi kúraw' ká táabolo' ní kɔrɔlén' kɛra kélen yé, a fɔra a bánna, nka ñ'u má kέ kélen yé, o kó tɔ' tέ maa Kɔnɔna' fili bɛn' kɔnɔ.
KUNNAFONI [ Hakilila B ]
N bɛ weele Bla Mali sὲnɛkɛlaw bɛɛ lajɛlen ma ‘kɛrɛnkɛrɛnnenya la kɔɔrisɛnɛnaw. N'a ma Лɛ Ko kɔɔriko Blala julaw ka bolo kan, n'an m'an bolo Di ɲɔgɔn ma ka Bɛn kan kelen kan walasa julaw kana an K'u sago ye, sabu o fɛɛrɛ bɛ Se ka Y'u ‘bolo.
An ni Dawuda Kɔnatɛ tlalen ɲɔgɔn na, an Wulila k'an Kunda Lɛnci kan. O ye ‘dugu ye min bɛ Kasaro galoda la Kita marabolo ‘kɔnɔ. An selen yen, an ni Tumani Jalo ye ɲɔgɔn Kumaɲɔgɔnya. O sèn fɛ, a ye minnu Fɔ olu Flɛ: Tumani Jalo ka fɔ la, a ye kɔɔrisɛnɛ Daminɛ a Mɛnna. A ka fɔ la, a ye sanji 8 de Kɛ kɔɔrisɛnɛ na; nka sàn 8 in kɔnɔ, a ye nafa caman Sɔrɔ kɔɔriko la. Fɛn min ye "CMDT" fèereliko ye, jɔrɔnakoba don anw sὲnɛkɛlaw ‘bolo ka Da gɛlɛya caman kan: 1 Kasɔrɔ an ni "CMDT" bɛ baara Kɛ ɲɔgɔn fɛ, ni kɔɔri Sumana, hali n'a ma Ta, "CMDT" b'a wari Sara, wa hali n'a Tara fana, a wari tɛ Mɛn n'a ma Sara. Nka julako mana Fɔ fɛn o fɛn na, o tɛ Laban gɛlɛya 'kɔ. Sabu, olu tɛ foy Лini u ka nafa ‘kɔ. Ka D'a kan, i ni jula mana Bɛn da min kan i ka fɛn sɔŋɔko la, n'u bolo Fara, u bɛ Se k'e ta Bla 'kɔ fɛ ka kura wɛrɛ Лini, sabu e ta in tɛ Taa k'u Dàn. O ye ‘fɛn ye min bɛ anw Jɔrɔ kosɛbɛ. Nka o bɛɛ n'a ˉta, n'a ma Лɛ feereli kɔni 'kɔ, Mara k'a Lajɛ k'a hakili To kɔɔri sàncogo n'a wari sàracogo la, ani a doniwaati. O tɛmɛnen 'kɔ, a k'a hakili To minɛnko fana na; nɔntɛ, n'a Kɛra kɔɔri sumani dama ye k'a wari sàrali Kɛ waati min mana an Dya ye, o mana Kɛ sàn o sàn, kɔɔrisɛnɛ laban bɛ Sɔn ka Dàn o sàn ma, sabu, nafolo ‘sɔrɔfɛn t'an fɛ yan ko sὲnɛkɛla bɛ Se ka milyɔn Sɔrɔ min na sàn ‘kɔnɔ ni kɔɔri tɛ. O tuma, Mara kana Sɔn abada k'a ka sὲnɛkɛlaw To julaw ‘bolo. Kùncɛli ani weelekan ka Лɛsin sὲnɛkɛlaw ma. N bɛ weele Bla ka Taa Mali sὲnɛkɛlaw bɛɛ ma. N'a ma Лɛ ko "CMDT" bɛ Feere, an k'an bolo Di ɲɔgɔn ma bɛn ni kelenya ‘kɔnɔ. Ni "CMDT" tigi kuraw ka taabolo ni kɔrɔlen Kɛra kelen ye, a Fɔra a Banna, nka n'u ma Kɛ kelen ye, o ko tɔ tɛ maa Kɔnɔnafili bɛn ‘kɔnɔ.
Jatebɔ ( Hakilila A )
• Faranfasilen taamaʃyɛn hakɛ = 59
Kanhakɛ yɛlɛnnen taamaʃyɛn hakɛ = 283
• Taamaʃyɛn kuuru hakɛ = 342
Jatebɔ ( Hakilila B )
• Faranfasibali taamaʃyɛn hakɛ = 17
• Kan sinama kanhakɛ jiginnen taamaʃyɛn hakɛ = 20
• Wale sugandilen hakɛ = 56
• Taamaʃyɛn kuuru hakɛ = 37
Kɔlɔsi : "Arial Unicode MS" siginibolo tɔ-k'a-jɛ kosɔn, an ma Se ka ɔ kanhakɛ taamaʃyɛnw Kɛ, o m'a Bali u jate ka Minɛ.
Sɛbɛn sugu fla in yeɲɛna ni taamaʃyɛnw jatebɔ bɛ hakilila jɛlen di, ka Dankaniya min taabolo ka fusa nin fla la.
Bmakɔ 2010 / 08 / 16
MAKDAS ( Mali Kanko ni Danbe Se
Walebaa: Mamadu DUKURE
Blàdon : 2016-06-11 Yɛlɛmako laban : 2016-07-08
