Dɔnniya fòrobayali jὲmukan tàko 28nan
Làbɛn 4 : Nimadɔn
Dakun : Nimadɔn ye mùn ye ?
1. Nimadɔn ɲɛfɔli
- Nimadɔn kàlan na, an b’a da Mìnɛ sàn 5nan na ko Sciences d’observation, sàn 6nan ko Sciences naturelles, sàn 7nan ninnu na ko Biologie, sàn 11nan ko Sciences expérimentales ;
- Nimadɔn Ye ɲɛmadalibaara de ye kà Bòli nimafɛnw kan walasa k’u làhala caman dàlilu Sɔ̀rɔ : nimafɛnw ka ɲɛnamaya kùnkanfaamuyaw, u fàrikolo kùnkanfaamuyaw, u buguncogo kùnkanfaamuyaw, u n’u bàguyɔrɔ sìricogo ɲɔgɔn na, ani u fùre lamaralenw kùnkanfaamuyaw.
- N’i ko nimafɛnw, adamadenw b’a la, baganw b’a la, jiriw ni binw b’a la, nfyenaw b’a la, fàrimisɛnw fana b’a la ;
2. Nimadɔn bolofaraw
- Dɔnniya dòn min bolofara ka ca n’o dɔw Flɛ :
- Bagandɔn (zoologie) : dɔnniya min bɛ Bòli baganw kùnkanfaamuya kan. Bagan sugu bɛɛ dɔ ko dòn : mɔ̀gɔw, daabaw, waraw, kɔ̀nɔw, fɛnɲɛnamaninw, fòofofɛnw, hàli jɛgɛw.
- Fɛɛrɛndɔn (botanique): dɔnniya min bɛ Bòli fàlenfɛnw kùnkanfaamuya kan. Falenfɛnw la kùnbaba ye jiriw de ye. A sugu ka ca minnu dɔw Flɛ : sὲnɛfɛnw, binw ani nɔnfɔnw ;
- Dùgufaradɔn (géologie): dɔnniya min bɛ Bòli dùgukolo bɔ̀gɔfiri n’a farafiriw kùnkanfaamuyaw kan.
- Nfyenadɔn (mycologie): dɔnniya min bɛ Bòli nfyenalakaw kùnkanfaamuya kan ;
- Nimisɛndɔn (microbiologie) : dɔnniya min bɛ Bòli fàrimisɛnw kùnkanfaamuya kan, fɛnɲɛnama minnu tɛ se kà Ye n’i ma lasaalan Dòn i ɲɛ na u dɔgɔyako jugu fɛ ;
- Fàrikolodɔn (anatomie): dɔnniya min ɲɛsinnen Bɛ nimafɛnw fàri cogoya sɔgɔbɛli ma k’o kùnkanfaamuyaw Dɔn. Ni fàrikolodɔn bɛ Bòli adamaden kan, a bɛ dɔ Fɔ o mìnɛnw kan, o sɔ̀minanw, an’olu nɔ̀fɛbanaw ;
- Tùfadɔn (cytologie): dɔnniya min ka ɲinifɛnw bɛ Bòli nimafɛnw fàrikolo labɛnfɛnw na fɔlɔ-fɔlɔnin kan : tùfaw. Tùfafɔn bɛ tùfaw sawura Лɛɲini, k’u bàrisogoko Лɛɲini ani k’u ɲὲciw Лɛɲini ;
- Yὲlɛmadɔn (génétique) : dɔnniya min bɛ Bòli nimafɛnw yὲlɛmali sababuw kan u fàri la. A dɔnniya b’i wàsa Dòn burujulanw fàamuya la, burujukumuko ani yὲlɛmakisɛw la. Nimafɛnw b’u si yὲlɛma u bɔnnaw fɛ cogo min na, yὲlɛmadɔn b’o dàliluw Лɛɲini k’olu dɔnnakari walasa k’u labanaw Sidɔn ;
- Fùredɔn (paléontologie) : dɔnniya min ɲɛsinnen Bɛ ‘danfɛn nimaw fùrekoloko ɲɛɲini ma. O la, fùredɔn bɛ nimafɛn tlè tὲmɛnenw ka ɲɛnamaya nɔ̀bɔ kà ‘fàamuya Di u làhala kan dùgukolo kan kà Kɔ̀n bì ‘ɲɛ ;
- Sìriɲɔgɔnnadɔn (écologie) : dɔnniya min bɛ Bòli nimafɛnw ka sìriɲɔgɔnna fàamuyaw kan ani nimafɛnw yὲrɛ ni u bàguyɔrɔ sìricogo kan ɲɔgɔn na.
3. Nimadɔn ka kɔ̀rɔlenko
- Nimadɔn tɔgɔ ba Sìgira dɔnniya lakurayalen ‘kɔnɔ 1800 màsurunnaw la ;
- Nkà kàbini lawale la kà Nà, nimadɔn fàamuyaw tùn bɛ adamaden ‘bolo ;
- O la, a Yera k’a fɔ ko nimadɔn sɛbɛn dɔ Kɛra Aristɔtɔ fɛ kɔkantaa sànkɛmɛ 4nan ‘kɔnɔ. Ale ye gafe 10 Bɔ minnu tɔgɔ tùn ye ko Baganw nàcogo.
- Mali la yàn, dònsow ka ɲɛmadali sògow ni jiriw nɔ̀ fɛ, o ye fàamuya caman Di minnu bɛ ‘tàli Kɛ nimadɔn bolofara dɔw kan : dònsow ka fura caman sababu Bɔra sògo bànabaatɔ ka dumuni kɛta màflɛli la.
4. Dodaɲɛw sɔrɔlenw blàli fransikan na
bagandɔn = zoologie
burujukumu = ADN
burujulan = chromosome
dùgufaradɔn = géologie
fàrikolodɔn = anatomie
fàrimisɛn = micro-organisme
fɛɛrɛndɔn = botanique
fùre = fossile
fùredɔn = paléontologie
lasaalan = microscope
nfyena = champignon
nfyenadɔn = mycologie
nimisɛndɔn = microbiologie
ɲɛmadali = observation
sìriɲɔgɔnnadɔn = écologie
tùfadɔn = cytologie
yὲlɛmadɔn = génétique
yὲlɛmakisɛ = gène
Sunkofɔlan
Microsoft Encarta Junior, 2009, la biologie.
Blàdon : 2024-02-25 Yɛlɛmako laban : 2024-02-26
