Tubala

Dugu yɔrɔfɔli

Tubala ye dugu ye min bε Baninkɔ fε. A bɛ Kulukɔrɔ marabolo la. O mara in kɔnɔ, a bɛ Joyila kolomi de fɛ. A n’o kubedugu cɛ ye bam 76 ye. A bɛ gàlodugu min fɛ, o ye Bankɔ ye, a n’o cɛ ye bam 11 ye. N’i bɛ Bɔ Bamakɔ i bɛ forobasira 6nan Minɛ k’i Kunda Faana kan. N’i Sera yen, i bɛ Fara i kinin fɛ k’i Kunda Joyila kan min ni Faana cɛ janya ye bam 45 ye. I bɛ Bɔ Joyila ka Na ŋolo bugu, bam 40. N’i Sera yen, i bɛ Fara i ɲuman fɛ ka banakɔsira Minɛ, bam 25. I bε Tεmε Bankɔ kan, i bε bam 7 Boli Bankɔ ni Kàafla cε. I bε Bam 4 ɲɔgɔn Boli ka Sɔrɔ ka Don Tubaladugu kɔnɔ.

Dugu ni kɔrɔn cε Koyala de bε yen, tlebi fε Kàafla, kεɲεka fε Màsafεnbugu, worodugu fε Funεna.

Dugu tɔgɔko

Tubala sigili ni sisan cε ka jan. A bε sàn 516 Bɔ bi. Kabi lawale dugu in tɔgɔ ye Tubala ye. Tɔgɔ in yεrε Sɔrɔ la tuba dɔ de nɔ fε ko « Tuba la». Halisa a tu in bε yen. Dugu in sigibaa ye Jose Togola ye. A Bɔra Sεnsεn ka Na. Sεnεkεla tun don.

Dugu dugutigiya

Tubalakaw ka dugutigiya ye làadalako ye. A bɛ jàmu kelen ka bolo kan n’o ye Togola ye. Olu fɛ ye dugu tigiya bɛ Na kɔrɔya-kunda. Ni min ka Kɔrɔ dugu cεbɛε ye, o de bɛ Sigi. Ni dugutigi Fatura, dugutigi kura bɛ Sigi kalo sàba o kɔ fɛ. Tubala dugutigi kɔrɔw ye : Cεkɔgɔ, Kɔriba, Fabɔyi, Ŋolo, Daaba. Ninnu bεε tun ye Togolaw de ye. Mɔgɔ min bɛ dugu kun na bi, o ye Nùmucε Togola ye. Tubala tun bɛ jàmanatigidugu min ka mara kɔrɔ, o ye Klε ye

Dugu bonya

Tubala ye kin 3 de ye : Josela, Cεtubela, Ntinεkala. Mɔgɔ 500 de b’a kɔnɔ bi. Dugu in b’a sigiyɔrɔ flanan na nin ye. A sigiyɔrɔ kɔrɔw tɔgɔ : Sokɔrɔ, Sokura.

Dugu siyako

Tubalakaw ye bamananw ni flaw ye. Yen jàmuw ye : Togola, Mariko, Jabaatε, Dunbiya, Kuyatε, Jalo, nka furumusow jàmuw t’o la.

Sinankunya b’u ni Tarawelew, Jabaatεw, Marikow, Danbεlεw, Sangarεw ani Sow cε. Furusira b’u ni dugu minnu cε olu ye : Klε, Kunabugu, Kɔnfɔn, Koyala, Màsafεnbugu.

Bamanankan ni flakan de bε Fɔ Tubala. Bamanankan fɔbaga ka ca kosεbε.

Dugu baarako

Baara caman bɛ Kɛ Tubala i n’a Fɔ sɛnɛ, baganmara, jàgo, donsoya, nùmuya.

Forosɛnɛ : keninke, sàɲɔ, kàba, màlo, tiga, tiganinkurun, ɲimikala, gajaba, ku, bananku, woso, je, bàra, galama, ʃɔ, zɛrɛ, kuruba (jabere), danan, bɛnɛ, dà, kɔɔri.

Nakɔsɛnɛ : mangoro, buyagi, manje, bananku, jafarana, jabibi, sebe, lenburuba, lenburukumu, mandiriye, namasa, tamati, nkɔyɔ, jaba, salati, ʃù, nanaye.

Jàgo : sὲnεfεnw, fìnifeere, butigifeere.

Donsoya : donso caman bε yen wa donsobolodon fana bε Kε yen.

Nùmuya : nùmucεw ka baara ye nεgεfaga, dàbadla, kolondla, kolonkaladla ani zundla ye ni ka nùmumusow ta Kε dàgadla ni cεεrεdla ( lεfε) ye.

Baganmara : misi, bà, saga, ʃε, kami, tonkɔnɔ, sonsan, fàli, sò, wùlu, jakuma.

Bololabaara minnu bɛ Kɛ Tubala olu ye : ŋununda, segereda, ciyan, sigilandla, kalakadla, sansaradla.

O kɔ fε sugu fana bε yen. Yen sugudonya ye tàrata ye.

Baara ninnu bεε la, sɛnɛ de y’a la fanba ye.

Dugu fɛɛrɛko

Fɛɛrɛ minnu bɛ dugudenw bolo kungokɔnɔw fàgali la olu ye : manabɛlɛ, ntɛfɛrɛ, wɔlɔjuru, wɔlɔgɛn, furabulu samani ka wɔlɔ Minɛ a fan kan, dingɛ tigɛli ka wɔlɔfan Bla o la, ʃiladɔn mana dali, buturu.

Sokɔnɔfɛnw minɛni : ncɔlɔ (ka misiden Dabɔ sin na), jonbori (ka juru ncoma Fili misi ɲɛ), ka bagan masina Nɛgɛn ka Don a kɛyɔrɔ la walima k’a Gɛn ka Minɛ.

Лɛlakegunyakow : ncankoroda, finisɔgɔ, lokaloka, bɔfle, gɛnkurunin.

Dugu yiriwaliko

Kokura nalenw dugu in kɔnɔ olu ye : Лɔʃimansin, jabaranin, kɔɔrisugu, tlebarika-walan, kalalikɛkɛmansin, kɛnɛyasow ani moto.

Baaɲumankɛtɔw min ni dugu bɛ baara la bi o ye Bɔrn Fɔndɛn ye. O min Nana saniya tiimɛni ka ma dugu in na. CMDT (sεnεko) fana bε yen.

Baaɲumakɛtɔn minnu ni dugu Delila ka baara Kɛ ɲɔgɔn fɛ olu ye Bɔrn Fɔndɛn (kεnεya, kàlanko, jàgo) ni CMDT (sεnε) ye.

Dugu kàlanko

Kàlanko siratigɛ lakɔlikalan Daminεna Tubala 1996 sàn. Dugu ta don, kelen don wa san wɔɔrɔkalan don.

Dugu bàtoko

Diinɛ minnu bɛ Tubala, olu ye silamɛya ni bamananya ye. Silamεdiinɛ Donna Joma Togola fε. Misiri 1 de bɛ Tubala.

Bamananya batoso 5 de bε yen minnu tɔgɔ ye : jobon, warabugu, ɲànantu, dugulennci.

Laadalabato minnu bε Kε Tubala olu ye : do, ɲà, wara.

Dugu in tεnεw ye kaana ni jàra ye ni k’a dasiri Kε miniɲan ye.

Dugu ɲɛnajɛko

Fɔli sugu minnu bɛ Tubala o dɔw ye: bàri, jidunun, ntalen, kolonkolon, bala, boyi, kariɲan.O fɔliminɛn ninnu bɛ Tà ɲɛnajɛ minnu na olu ye seliw, furu gintanw, kamalenw ni sungurunw ka ʃufɛ-ɲɛnajɛw, denkundiw a n'o ɲɔgɔnnaw.

Farikolo-ɲεnajε sugu min fanga ka bòn Tubala o ye ntolatan ye. Denmisɛnw ka ɲɛnajɛfɛn wɛrɛ minnu bɛ yen n'u fanga bɛ ka Dɔgɔya ka T'a fɛ olu ye fɛrɛnfunun, berefili, bolominɛ-tlon, bɛlɛta, inɛɛri, nten, tugu.

Nin ɲεnajεw bεε bε Kε fεrεkεnε de kan.

Dugu kungoko

Tubala kungo kɔnɔ, jisigiyɔrɔw (dàla 4, kɔ 1, jɛ 1, fàla 1), jiriw ani kungofɛnw de bɛ yen.

Jisigiyɔrɔ ninnun na fɛn minnu bɛ Sɔrɔ yen : manɔgɔ, npɔliyɔ, ssalen, ntɛbɛn, samu, kɔnkɔn, zeku, zàra, wulujɛga, bilinkitin, sajɛgɛ, nàna, baman, ntigin, dodo, talaka, nfanan ; bàma, kaana, koorokaara, ntori.

Jiriw : jala, bànan, sanan, genun, nkaba, dingɛ, gele, npeku, zaban, nsira, bumu, ʃi, nɛrɛ, sebe, toro, balazan, kɔlɔ, ntabakùnba, koro, woo, ntɔngɛ, ntege, zɛrɛninjɛ, nkalama, danga, sunsun, zɛkɛnɛ, zaajɛ, nten, ɲama.

Kungofɛnw : sinɛnnin, bàla, minɛn, nkolonin, warabilen, suruku, miniɲan, dànkalan, ntomisa, nkorogo, duga, kungokami, wɔlɔ, bunun dingon, tentanin, baninkɔnɔ, tonkanjɔ.

Dugu in kungodaw tɔgɔ flɛ : kaba, ncεnlεlε, ncàn, kɔda, bɔgɔbεlε.

Tubala kùlu ye fla ye. Olu Kaba ni Funεnabεlε ye.

Dugu kaburudoko

Kaburudo 5 de bɛ Tubala. O Sɔrɔla sigi n’a cogoya de fε. U bɛ dugu woroduguyafan ni tlebiyafan fε.

Dugu waatiko

Tubala, waatiwbɛ Fɔ ɲɔgɔn kɔ ni samiɲɛ ni tltma ye sanko siratigɛ la. Sanji hakε ye bl 700 ye sàmiɲε kelen kɔnɔ. U bɛ Fɔ ɲɔgɔn kɔ ni fonɛnɛ ni fùnteni ye waati kalaya siratigɛ la. Samiɲɛ ni tlema cɛ, kawulɛ de bɛ yen. O bɛ ɔkutɔburukalo ni desanburukalo cɛ.