Fàlenni - Fàkan

Isiyaka BAALO - ncidori@yahoo.fr // ncidɔri (bataki kan)

Kandenw sawurayɛlɛma: fàlenni

Fàlenni Ye wale ye min ye kanden dɔ kεli ye ka kanden wεrε sìgiyɔrɔ Minε a la daɲε kelen ‘kɔnɔ. A waleya in ye kanbolomaw fɔcogo dɔ ye ɲɔgɔn ‘kɔ. A mànkanfalen in tε danfara Don daɲε kɔrɔ la. A bε Kε ‘kanmakunda (dafalenw) ani ‘kanntankunda (dafataw).

An b’a Dɔn ko daɲε “a” -ma ye mànkan fɔlɔ ye min bε Fàlen a “ε” -ma la kɔ fε k’a sababu Kε mànkanfalen daliluw b’a Jira ko daɲε Fɔlɔ ka di “a” la ni “ε” ye bari daɲε caman Bε misaliw la (Sali, diina) minnu nacogo fɔlɔ dɔnnen dòn ni “a” ye. O b’a Sεmεntiya k’o daɲε kelen “ε” ma ye fàlenni nɔ ye.

1.Kanmakunda

Ni kanma mànkan Fàlenna kanma sugu wεrε mànkan na daɲε ‘kɔnɔ.

Misali: nin mànkan ninnu bε To ka Fàlen ɲɔgɔn na kà Caya daɲεw ‘kɔnɔ: “a” ni “ε”, “e” ni “i”, “o” ni “ɔ”

“a” ni “ε” fàlenni ɲɔgɔn na

D°	Jujɔn	Fàlenni ‘kɔ
1	Лa	ɲε
2	Лina	ɲinε
3	Tiga	Tigε
4	Лani	ɲεni
5	Mina	Minε
6	Minan	Minεn
7	Fana	Fεnε
8	Jigina	Jiginε
9	Diina	Diinε
	Sali	Seli

“e” ni “i”

D°	jujɔn	Fàlenni ‘kɔ
1	waleya	Waliya
2	Balema	Balima
3	Kale	Kali
4	Лange	Лangi

3. “o” ni “ɔ”:

D°	jujɔn	Fàlenni ‘kɔ
1	soli	sɔli
2	Fo	fɔ
3	Nkomi	nkɔmi
3	Mori	mɔri
4	Ntori	ntɔri

2. Kanntankunda

Ni kanntan mànkan Fàlenna kanntan suguya wεrε mànkan na daɲε kelen ‘kɔnɔ.

Misali: nin kanntan ninnu bε To kà Fàlen ɲɔgɔn na: “l” ni “r”, “d” ni “j”, “d” ni “l”, “j” ni “y”, “k” ni “g”, “t” ni “k”, “b” ni “g".

“l” ni “r”:

D°	Jujɔn	Fàlenni ‘kɔ
1	Belenkε	berenkε
2	Kulusi	Kurusi
3	Kili	Kiri
4	Kulu	Kuru
5	Jula	Jura
6	Lɔbεn	rɔbεn
7	Lɔminε	rɔminε

“d” ni “l”:

D°	Falenni kɔ	jujɔn
1	dɔgɔ	lɔgɔ
2	Dɔgɔma	lɔgɔma
3	Du	lu
4	Da	la
5	Di	li

“d” ni “j”:

D°	jujɔn	Falenni kɔ
1	dufa	jufa
2	Di	Ji
3	Sεlεdo	Sεlεjo
4	Dwaa	Jwaa
6	do	Jo
7	Dun	Jun
8	Dɔ	jɔ

4. “j” ni “y”:

D°	Jujɔn	Fàlenni ‘kɔ
1	jiran	yiran
2	Jiri	yiri
3	Jira	yira
3	Lajε	layε
4	Jɔlɔkɔ	yɔlɔkɔ

5. “k” ni “g”:

D°	jujɔn	Falenni kɔ
1	mako	mago
2	Sako	Sago
3	Maka	Maga
4	Mɔkɔ	mɔgɔ
5	Dɔkɔ	dɔgɔ
6	Duku	Dugu

“b” ni “g”:

D°	jujɔn	Falenni kɔ
1	Bɔ	gɔ
2	Bɔɔrɔ	gɔɔrɔ
3	bo	go

Laɲini

Nin b’a Jira ɲininikεla la ko kan Bɔra fàn dɔ fε ka Taa fan wεrε fε. O yɔrɔ b’a To an bε Se k’a Fɔ yan ko kanbolo-fara caman bε bamanankan na olu tun bε na Sinsin sɔɔnin k’u damakan fari Da ni sεbεnni nako tun tε. Fàlenni minnu Dònna fɔcogo jujɔn ni fɔcogo fεn o fεn ‘cε, olu ye kanbolo-faraw ye. O fεn o fεn Bε yen, o kanbolo-fara fɔbaaw ka sìgi kɔrɔya bε Dɔn n’i y’o Sanga kanbolo-fara wεrε ta ma. I bε Se kà sìgidaw buruju Gosi ni kan dalilu ye. O dalilu kosɔ̀n, an b’a Bisigi ko :

Sìgida min mɔgɔw b’a Fɔ hali bi ko « toɲa » o sigi ka kɔrɔ ni « tuɲa » fɔbaaw ye, « tuɲa » fana ta ka kɔrɔ ni « tiɲε » fɔbaaw ye, o « tiɲε » fɔyɔrɔ mɔgɔw ka sigi fana ka kɔrɔ ni « cyεn » fɔyɔrɔw ta ye.
Sìgida min mɔgɔw b’a Fɔ hali bi ko « dɔgɔ » o ka kɔrɔ ni min b’a Fɔ ko « dɔɔ » ye, o « dɔɔ » fɔyɔrɔ mɔgɔw ka kɔrɔ ni « dwaa » fɔbaaw ye, o « dwaa » fana fɔyɔrɔ mɔgɔw ka kɔrɔ ni « jwaa » fɔyɔrɔ mɔgɔw ye sìgi la.

Nin dalilu fana bε Se ka ɲininikεla Blà k’a Dɔn ko nin sìgida masina mɔgɔw Bɔra yan fε, bari ka Da u kuma cogo kan: ni wasolonka bε Kuma i ɲε na i bε Sɔmi dɔɔnin ko maninkakan kasa b’a ka kuma fε ka sago bamanankan kan k’a sɔrɔ dànfara fana b’a ni hali o maninkakan in ‘cε.

Nin fasiri in ye baara dɔ ɲεtigεtɔ ye an fε bamanankan kan min tɔgɔ bε na Kε « bamanankan Bɔra min, a bε min, a b’a la ka Taa min ? »

Kàlanfεnw

Gafew

Bayel ʃarl, Cours pratique de bambara, Bamakɔ, Editions donniya, 2005

Bayel ʃarl, Dictionnaire bambara-français, Bamakɔ, Editions donniya, 2007

Dnafla, Bamanankan sariyasun, Bamakɔ, Dnafla, 1997

Dnafla, Lexique bambara-français, Bamakɔ, Dnafla, 1980

Dukure Mamadu, Baalo Isiyaka, Daɲεgafe Wagadu, Bamakɔ, Makdas, 2008

Dukure Mamadu, Hakilijakabɔ bamanankan sεbεncogo kan, Bamakɔ, MAKDAS, 2006

Dukure Mamadu, Sεbεnko bεrε, Bamakɔ, Makdas sεbεnca, 2009

Jumɛstr Zerar, Dictionnaire bambara-français, Paris, Karthala, 2011

Jumɛstr Zerar, grammaire fondamentale du bambara, Pari, Karthala, 2003

Jumɛstr Zerar, le bambara du Mali : essais de description linguistique, Pari III, 1987, thèse de doctorat

Fay Suleymann, problématique de la terminologie en langues nationales in réalités africaines et langues française n°20, CLAD, FLSH, Dakar, 1985, pp. 11-46

Godɛn Franswa, Gɛspɛn Lwis, Initiation à la lexicologie française : de la néologie aux dictionnaires, Bruksɛl, Editions Duculot, 2000

Kanute Amidu ani alii, Bamanankan sariyasun, Bamakɔ, Balikukalan baarada

Kɔnɛ Kasim G, Bamanankan daɲεgafe, Masacusɛts, Mother Tongue Editions, 1995

Lɛhmann Aliz, Martɛn-Bɛrtɛ Franswaz, Introduction à la lexicologie : sémantique et morphologie, Pari, Armand Colin, 2008

Susɔkɔ Mariyan Madi, Wagadu fo Sudan, Bamakɔ, Jamana, 1988

Nfidrinn Nfalantɛn, Mandén-Ankile Daɲεgafe, St Petɛrsbur, Dimitry Bulanin Publishing House, 1999

Fogo dlonsiraw
http://www.bambara.org/lexique/lexicon/main.htm, 2018 01 01
http://cormand.huma-num.fr/notation.html, 2018 01 07
https://www.fakan.ml/Bamaboso1.html, 2018 01 05
http://bataki.fakan.ml/, 2018 01 03
http://journals.openedition.org/mandenkan/318, 2018 01 07

Blàdon : 2018-01-08 Yɛlɛmako laban : 2018-03-29